Zasady metodyczne statystyki leśnictwa.

Dzienniki resortowe

Dz.Urz.GUS.1990.5.15

Akt utracił moc

Wersja od: 20 marca 1990 r.

ZARZĄDZENIE Nr 10

PREZESA GŁÓWNEGO URZĘDU STATYSTYCZNEGO

z dnia 14 marca 1990 r.

w sprawie zasad metodycznych statystyki leśnictwa

(znak: RL-6-02-4)

Na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 26 lutego 1982 r. (tekst jednolity Dz. U. z 1989 r. Nr 40, poz. 221) zarządza się, co następuje:

§ 1. Ustala się zasady metodyczne statystyki leśnictwa, stanowiące załącznik do zarządzenia.

§ 2. Zarządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia

ZAŁĄCZNIK 

ZASADY METODYCZNE STATYSTYKI LEŚNICTWA

1. UWAGI WSTĘPNE

Leśnictwo stanowi odrębny dział w ramach Klasyfikacji Gospodarki Narodowej.

Zasady metodyczne z zakresu leśnictwa obejmują następujące grupy tematyczne:

- zasoby leśne,

- zagospodarowanie lasu i zadrzewienia,

- użytkowanie lasu.

Odrębne zasady metodyczne regulują tematykę dotyczącą produkcji leśnictwa i kosztów produkcji leśnej, zagrożenia i ochrony środowiska leśnego oraz przyrody, nakładów inwestycyjnych i środków produkcji, a także zatrudnienia i wynagrodzeń.

Zasady metodyczne statystyki leśnictwa obejmują definicje i pojęcia obowiązujące w statystyce leśnictwa oraz metodyki ustalania danych sprawozdawczych z zakresu leśnictwa.

Ogólne zasady metodyki prac sprawozdawczo-statystycznych zostały określone w załączniku do zarządzenia nr 58 Prezesa GUS z dnia 4 września 1989 r. (Dz. Urz. GUS Nr 21, poz. 55).

1.1. Jednostki organizacyjne leśnictwa

Stosowany w leśnictwie podział według form własności i użytkowników lasów ma charakter organizacyjno-własnościowy. Uwzględnia on zarówno jednostki gospodarcze i administracyjne zajmujące się organizacją produkcji leśnej i nadzorem nad lasami, jak i właścicieli lasów oraz użytkowników terenów leśnych i łowieckich.

W podziale tym wyróżnia się:

1) lasy państwowe zarządzane i użytkowane przez:

a) przedsiębiorstwa zgrupowane w organizacji gospodarczej "Lasy Państwowe", podporządkowane Naczelnemu Dyrektorowi Lasów Państwowych, działające na zasadach pełnego rozrachunku gospodarczego i podległe im nadleśnictwa oraz równorzędne jednostki produkcyjne i pomocnicze działające na zasadach pełnego wewnętrznego rozrachunku gospodarczego,

b) przedsiębiorstwa produkcji leśnej "Las" prowadzące uboczną produkcję leśną, działające na zasadach pełnego rozrachunku gospodarczego i podległe im zakłady, działające na zasadach uproszczonego rozrachunku gospodarczego,

c) jednostki ochrony przyrody, tj. parki narodowe, finansowane z budżetu państwa,

d) pozostałe jednostki państwowe;

2) lasy niepaństwowe:

a) stanowiące własność indywidualną,

b) oddane w zarząd i bezpłatne użytkowanie:

– rolniczym spółdzielniom produkcyjnym,

– kółkom rolniczym,

c) stanowiące mienie gminne,

d) wspólnot gruntowych, stanowiące wspólną własność wszystkich lub części mieszkańców wsi.

Poza wymienionymi jednostkami do leśnictwa zalicza się gospodarkę łowiecką w obwodach wydzierżawionych kołom łowieckim oraz innym organom Polskiego Związku Łowieckiego.

2. ZASOBY LEŚNE

2.1. Powierzchnia leśna

2.1.1. Podstawowe pojęcia

Pod pojęciem powierzchni leśnej należy rozumieć powierzchnię pokrytą drzewostanem (zalesioną) oraz powierzchnię przejściowo pozbawioną drzewostanu, do której zalicza się zręby, halizny, płazowiny, szkółki leśne i zadrzwieniowe oraz poletka łowieckie założone na gruntach leśnych, plantacje nasienne i choinkowe założone na gruntach leśnych.

Do powierzchni leśnej należą wszystkie grunty leśne o łącznej zwartej powierzchni (co najmniej 0,1 ha). Zasada ta dotyczy wyłącznie gruntów formalnie włączonych do gospodarstwa leśnego. Zgodnie z powyższym nie zalicza się do powierzchni leśnej gruntów zadrzewionych i zakrzewionych, parków, cmentarzy, nieużytków i innych gruntów przeznaczonych do zalesienia itp. Nie zalicza się do powierzchni leśnej również gruntów wchodzących w skład gospodarstw leśnych, ale nie zajętych pod bezpośrednią produkcję leśną (dotyczy to użytków rolnych, terenów komunikacyjnych, wód, terenów osiedlowych, nieużytków).

Powierzchnia zalesiona obejmuje uprawy, młodniki I klasy wieku (do 20 lat) o zadrzewieniu 0,5 i wyższym, drzewostany II klasy wieku (21-40 lat) o zadrzewieniu 0,4 i wyższym, drzewostany III i wyższych klas wieku (41 lat i więcej) o zadrzewieniu 0,3 i wyższym oraz plantacje topolowe i plantacje leśne gatunków drzew szybko rosnących.

Czynnik zadrzewienia jest to stosunek masy drzewnej rzeczywistej drzewostanu na 1 ha do masy normalnej podanej w tablicach zasobności dla danego rodzaju drzewa, jego wieku i bonitacji. Stopień zadrzewienia określany jest od 0,1 do 1,0 i wyżej.

Zręby są to powierzchnie leśne pozbawione drzewostanu w okresie ostatnich 5 lat.

Halizny są to powierzchnie leśne pozbawione drzewostanu dłużej niż 5 lat oraz uprawy i młodniki o zadrzewieniu do 0,4.

Płazowiny są to powierzchnie leśne pokryte drzewostanem: II klasy wieku (21-40 lat) o zadrzewieniu 0,1-0,3 oraz III i wyższych klas wieku (41 lat i więcej) o zadrzewieniu 0,1-0,2.

Szkółka leśna lub zadrzewieniowa jest to teren, na którym odbywa się produkcja sadzonek drzew i krzewów do celów odnowień i zalesień albo zadrzewień.

Plantacja nasienna - to teren pokryty wyselekcjonowanymi drzewami w luźnej więźbie, przeznaczonymi do produkcji nasion.

2.1.2. Źródła danych o powierzchni leśnej

Podstawą do sporządzania sprawozdań o powierzchni leśnej są zapisy w prowadzonej, na podstawie obowiązujących przepisów (dla innych celów niż sprawozdawcze), ewidencji, tj. w księgach ewidencji gruntów prowadzonych w oparciu o dane ujęte w planach urządzania gospodarstwa leśnego względnie w opisach lasu, zaktualizowane w oparciu o protokóły przejęcia i przekazania powierzchni leśnej, akty kupna-sprzedaży, protokóły uznania zalesień itp.

W przypadku braku planów urządzania gospodarstwa leśnego i opisów lasu, podstawą do sporządzenia sprawozdania mogą być dokumenty dotyczące posiadania znajdującej się w użytkowaniu jednostki sprawozdawczej powierzchni leśnej, np. protokóły przejęcia i przekazania powierzchni leśnej, protokóły komisyjnego ustalenia stanu powierzchni leśnej, akty kupna-sprzedaży itp.

Przy wykazywaniu danych dotyczących stanu powierzchni leśnej, należy zwrócić uwagę na zgodność wykazywanych danych z danymi ustalonymi w sprawozdaniu za rok poprzedni. Wszelkie zmiany powierzchni w stosunku do liczb ustalonych w sprawozdaniu za rok poprzedni, powinny być odpowiednio udokumentowane (protokóły przejęcia lub przekazania powierzchni leśnej, dokumenty dotyczące zalesienia gruntów nieleśnych itp.).

2.2. Drzewostany

Drzewostan - to zbiorowisko drzew rosnących na określonej powierzchni leśnej, różniące się od otoczenia warunkami siedliskowymi i budową, tj. zespołem cech charakteryzujących drzewostan pod względem składu gatunkowego, wieku i struktury w płaszczyźnie pionowej i poziomej.

Skład gatunkowy drzewostanu określany jest według grup rodzajowych drzew podawanych według gatunków panujących (przeważających w drzewostanie).

Wyróżnia się następujące grupy rodzajowe drzew:

1) drzewa iglaste:

- sosna i modrzew,

- świerk,

- jodła i jedlica,

2) drzewa liściaste:

- dąb, jesion, klon, jawor i wiąz,

- buk,

- grab,

- brzoza i robinia akacjowa,

- olcha,

- osika, lipa i wierzba,

- topola.

W podziale według klas drzewostanów wyróżnia się:

- klasy wieku (I-1 do 20 lat, II-21 do 40 lat, III-41 do 60 lat, IV-61 do 80 lat, V-81 do 100 lat, VI-101 do 120 lat, VII-121 do 140 lat),

- klasę odnowienia,

- klasę do odnowienia,

- drzewostany o strukturze przerębowej,

- nasienniki i przestoje.

Drzewostany w I klasie wieku dzielą się na uprawy i młodniki.

Nazwą uprawy określa się drzewostan od momentu powstania do osiągnięcia zwarcia (zazwyczaj w wieku do 10 lat).

Pod pojęciem młodnika rozumie się drzewostan w okresie życia od nastąpienia zwarcia do rozpoczęcia procesu wydzielania i oczyszczania się strzał drzew (zazwyczaj w wieku od 10 do 20 lat).

Drzewostany w klasie odnowienia są to drzewostany rębne i przeszłorębne podlegające jednocześnie użytkowaniu i odnowieniu (pod osłoną), w których co najmniej 50% powierzchni (w drzewostanach użytkowanych rębniami gniazdowymi co najmniej 30% powierzchni) zostało odnowione sztucznie lub naturalnie oraz drzewostany młodsze wymagające przebudowy za pomocą rębni częściowych lub gniazdowych z uwagi na złe efekty produkcyjne.

Drzewostany w klasie do odnowienia obejmują drzewostany użytkowane rębniami częściowymi i gniazdowymi, które wymagają odnowienia, jako bezwzględnego warunku kontynuacji cięć tymi rębniami.

Drzewostany o strukturze przerębowej są to drzewostany składające się z grup i kęp o różnym wieku i wysokości, w których prowadzone są jednocześnie zabiegi związane z użytkowaniem, odnowieniem i pielęgnowaniem lasu.

Nasienniki i przestoje są to drzewa nie wycięte w terminie przewidzianym koleją rębności.

Zapas drzewostanów jest to masa drewna drzew stojących (rosnących) na powierzchni leśnej.

Zapas potencjalny w drzewostanach ustala się na podstawie tablic zasobności przy aktualnym układzie klas wieku i gatunków drzew.

Przyrost przeciętny drzewostanów stanowi średnią roczną wartość przyrostu ich masy w określonej liczbie lat życia.

Zasobność drzewostanów oblicza się dzieląc cały zapas drzewostanów przez ich ogólną powierzchnię.

2.2.1. Obliczanie danych o zasobach leśnych według wieku i składu gatunkowego drzewostanów

Podstawą do obliczeń danych, dotyczących powierzchni leśnej i zasobów drzewnych według wieku i składu gatunkowego drzewostanów są wyniki okresowych aktualizacji, inwentaryzacji przeprowadzanych przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej.

W odróżnieniu od wyników, które uzyskuje się w następstwie bieżących prac urządzeniowych, wyniki okresowych aktualizacji pozwalają przedstawić stan wszystkich lasów, wyprowadzony na jedną datę - co umożliwia dokonanie analizy stanu zasobów drzewnych, trendów ich zmian oraz aktualnych i przewidywanych możliwości pozyskania drewna.

Obliczenia danych o zasobach leśnych dokonywane są z różną dokładnością dla poszczególnych form własności lasów.

Aktualizacje powierzchni leśnej i zasobów drzewnych w Lasach Państwowych przeprowadzane są corocznie zgodnie z instrukcją urządzania lasu i wytycznymi opracowanymi przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej. Wytyczne te zobowiązują do:

1) ustalania powierzchni leśnej poszczególnych nadleśnictw z uwzględnieniem zmian, które zaszły od poprzedniej aktualizacji, a wynikających z reorganizacji jednostek organizacyjnych Lasów Państwowych (nadleśnictwa, okręgowe zarządy lasów państwowych), przekazania i przejęcia powierzchni leśnej oraz zmian kategorii użytkowania gruntów,

2) ustalenia zasobów drzewnych na zaktualizowanej powierzchni w oparciu o masę drewna zarejestrowaną w czasie poprzedniej aktualizacji po odjęciu użytkowania rębnego - przedrębnego i przygodnego, dodaniu przyrostu bieżącego oraz dokonaniu przesunięć w podklasach wieku wynikających z upływu czasu.

W celu umożliwienia analizy aktualnego stanu lasu z uwzględnieniem poziomów odniesienia - przy ocenie powierzchniowej struktury klas wieku przyjmuje się tzw. normalny układ powierzchni klas wieku, natomiast przy ocenie zasobów drzewnych - tzw. potencjalny zapas drzewostanów.

Powierzchnię "normalną" w poszczególnych klasach wieku oblicza się na podstawie wzoru:

gdzie: P_kl.w. - "normalna" powierzchnia leśna danej klasy wieku,

P - ogólna powierzchnia leśna,

W - przyjęty wiek rębności,

n - rozpiętość (w latach) klasy wieku,

1 - jednoroczny okres spoczynku.

W celu zbilansowania ogólnego stanu powierzchni leśnej w układzie "normalnym", jako wielkość powierzchni leśnej nie zalesionej przyjmuje się różnicę między ogólną powierzchnią leśną rzeczywistą a sumą powierzchni "normalnej" poszczególnych klas wieku; wielkość ta jest zbliżona do rzeczywistej powierzchni leśnej nie zalesionej. Przy porównaniu stanu aktualnego z "normalnym", drzewostany w klasie odnowienia, w klasie do odnowienia oraz o strukturze przerębowej ujęto w najstarszej klasie wieku.

Jako potencjalny stan zapasu drzewostanów przy aktualnej powierzchniowej strukturze klas wieku, przyjmuje się zapas przy pełnym czynniku zadrzewienia. Przeciętną zasobność w poszczególnych klasach i podklasach wieku przy zadrzewieniu pełnym (1,0) oblicza się na podstawie przeciętnych bonitacji oraz miąższości tablicowej poszczególnych gatunków drzew - według tablic zasobności.

Do dalszej charakterystyki stanu lasu oblicza się w różnych przekrojach m.in. takie elementy, jak: przeciętny wiek i przeciętna zasobność. Elementy te określa się w następujący sposób:

- przeciętny wiek ustala się jako średnią ważoną, przy czym wagą jest powierzchnia klas wieku,

- przeciętną zasobność ustala się jako iloraz zapasu i odpowiadającej temu zapasowi powierzchni.

W odniesieniu do pozostałych lasów (z wyłączeniem parków narodowych) Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej opracowuje w odstępach kilkuletnich zestawienia dotyczące stanu zasobów leśnych na podstawie planów urządzania gospodarstwa leśnego i programów zagospodarowania lasów. Opracowania te dotyczą niepełnej populacji tych kategorii lasów, np. dane według stanu w dniu 1 stycznia 1987 r. obejmowały 48% powierzchni lasów państwowych (z wyłączeniem przedsiębiorstw Lasów Państwowych) i 95% powierzchni lasów niepaństwowych.

W celu opracowania kompleksowych zestawień z zakresu powierzchni leśnej i zasobów drzewnych obejmujących wszystkie lasy według wieku i składu gatunkowego drzewostanów dokonywane są następujące obliczenia:

1) obliczenie danych dotyczących powierzchni leśnej w podziale na klasy wieku i grupy rodzajowe drzew w lasach państwowych (bez przedsiębiorstw Lasów Państwowych i parków narodowych) i lasach niepaństwowych. Obliczeń tych dokonuje się w oparciu o stan powierzchni leśnej w dniu 1 grudnia, otrzymany ze sprawozdań GUS i wskaźniki struktury obliczane na podstawie danych zagregowanych przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej - dla poszczególnych form własności lasów i województw - według stanu w dniu 1 stycznia (np. do obliczeń struktury zasobów leśnych 1 stycznia 1988 r. korzysta się z danych o powierzchni leśnej według stanu w dniu 31 grudnia 1987 r.);

2) obliczenie danych dotyczących zasobów drzewnych w lasach wymienionych w punkcie 1) - w oparciu o zasobność wyliczoną dla poszczególnych form własności lasu w układzie wojewódzkim na podstawie opracowania Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej.

Przykład

Według opracowania BULiGL w lasach niepaństwowych w województwie warszawskim w dniu 1 stycznia 1987 r. na powierzchni 16.524 ha znajdowało się 789.101 m³ grubizny brutto (w korze). Zasobność wyliczona na podstawie tych danych wynosi 47,8 m³ na 1 ha powierzchni leśnej.

Powierzchnia lasów niepaństwowych według stanu w dniu 31 grudnia 1987 r. (dane dla lasów niepaństwowych szacujemy według daty przyjętej w obliczeniach dla przedsiębiorstw lasów państwowych tj. 1 stycznia 1988 r.) wynosi (według sprawozdawczości GUS) 23.250 ha, a zapas drzewostanów na tej powierzchni - 1.111,4 dam³ grubizny brutto (w korze), co wynika ze wzoru:

Z = P_z · P_l

gdzie:

Z - zapas drzewostanów,

Pz - przeciętna zasobność drzewostanów,

P_l - powierzchnia leśna.

Podziału obliczonego - według wyżej opisanej metody - zapasu drzewostanu na poszczególne klasy wieku i grupy rodzajowe drzew dokonuje się w oparciu o wskaźniki struktury obliczone na podstawie danych zagregowanych przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej dla poszczególnych form własności lasów i województw;

3) obliczenie danych dotyczących stanu zasobów leśnych w parkach narodowych - w oparciu o wskaźniki struktury oraz zasobność drzewostanów przedsiębiorstw Lasów Państwowych;

4) sporządzenie zestawień zbiorczych (dla wszystkich form własności lasów) dla poszczególnych województw i kraju.

2.3. Lesistość

Lesistość jest to stosunek procentowy powierzchni leśnej do ogólnej powierzchni geograficznej:

gdzie: L - lesistość,

P_l - powierzchnia leśna,

P_g - powierzchnia geograficzna.

Wskaźniki lesistości oblicza się dla kraju (lesistość Polski) i dla poszczególnych województw (lesistość województwa).

3. ZAGOSPODAROWANIE LASU I ZADRZEWIENIA

Zagospodarowanie lasu obejmuje zespół czynności gospodarczych mających na celu zachowanie lasu i pomnożenie jego zasobów oraz wzmaganie jego wielostronnych funkcji pozaprodukcyjnych, przede wszystkim w kształtowaniu naturalnych warunków środowiska przyrodniczego.

3.1. Hodowla i ochrona lasu

3.1.1. Podstawowe pojęcia

Hodowla lasu obejmuje wszelkie prace z zakresu nasiennictwa i szkółkarstwa leśnego, odnowień na powierzchni przejściowo pozbawionej drzewostanu, zalesień na gruntach nieleśnych, dolesień luk i przerzedzeń powstałych w drzewostanach, poprawek i uzupełnień, pielęgnowania siedlisk i drzewostanów oraz melioracji leśnych.

Przez odnowienia rozumie się powstawanie młodego drzewostanu w miejsce drzewostanu usuwanego lub usuniętego:

1) odnowienia sztuczne są to uprawy leśne zakładane przez sadzenie lub siew,

2) odnowienia naturalne są to uprawy leśne powstałe na powierzchni leśnej z samosiewu i odrośli, uznane za pełnowartościowe i pokrywające co najmniej 50% terenu.

Zalesienia polegają na zakładaniu upraw leśnych na gruntach pozostających poprzednio poza uprawą leśną (nie zaliczonych do powierzchni leśnej), tj. na gruntach nieleśnych. Do zalesień gruntów nieleśnych zalicza się zalesienia na gruntach, które zostały wyłączone z uprawy rolnej i zakwalifikowane do zalesienia oraz na nieużytkach przeznaczonych do zalesienia, z uwagi na ich nieprzydatność do innych celów (piaski, bagna, wyrobiska itp. oraz grunty zrekultywowane na cele leśne).

Odnowienia wykonywane są na powierzchniach otwartych, tj. na powierzchniach zrębów zupełnych, halizn i płazowin (wyjaśnienie tych pojęć, jak również omówienie pojęć "szkółka leśna" i "szkółka zadrzewieniowa" zamieszczano w rozdziale 2.1.1) oraz na powierzchniach pod osłoną drzewostanu (w wyniku cięć rębniami złożonymi, wprowadzanie II piętra, dolesienia luk i przerzedzeń w drzewostanach).

W ramach odnowień i zalesień mieszczą się prace z zakresu:

1) zakładania plantacji gatunków drzew szybko rosnących,

2) przebudowy drzewostanów negatywnych obejmujące zmianę składu gatunkowego i formy (pod względem rozmieszczenia gatunków) drzewostanów o niskim przyroście lub niskiej jakości technicznej, na skutek nadmiernego przerzedzenia, nieodpowiedniego dla siedliska składu gatunkowego drzew, obcego pochodzenia nasion, nadmiernego porażenia przez grzyby lub uszkodzenia żerem owadów, zatrucia przez gazy i pyły itp.

Poprawki i uzupełnienia są to prace hodowlane mające na celu uzupełnienie potencjału produkcyjnego upraw i młodników, w których z różnych przyczyn powstały wypady, luki i przerzedzenia wpływające na obniżenie przyrostu masy drzewnej. Do poprawek zalicza się czynności związane z dodatkowym wprowadzeniem sadzonek w uprawach sztucznego pochodzenia w wieku do 5 lat zakładanych na powierzchniach otwartych. Uzupełnienia polegają na dodatkowym wprowadzeniu sadzonek w starszych uprawach (ponad 5 lat), młodnikach sztucznego pochodzenia w wieku do 20 lat.

Pielęgnowanie lasu obejmuje zespół czynności hodowlanych związanych z pielęgnowaniem gleby i drzewostanu, tj. spulchnianie gleby, niszczenie chwastów w uprawach, wprowadzanie podszytów, cięcia pielęgnacyjne i poprawianie formy poszczególnych drzew (podkrzesywanie itp.), utrzymywanie gleby w czarnym ugorze w plantacjach drzew szybko rosnących.

Prace pielęgnacyjne właściwe dla upraw, to spulchnianie gleby, odchwaszczanie, usuwanie sadzonek zbędnych.

Prace pielęgnacyjne właściwe dla młodników, to usuwanie lub hamowanie wzrostu zbędnych, wadliwych lub przeszkadzających drzew, formowanie strzał i koron drzew.

Wprowadzanie podszytów jest to sadzenie drzew lub krzewów, które powinny znajdować się stale w dolnej warstwie drzewostanu spełniając w stosunku do gleby i drzewostanu górnego rolę pielęgnacyjną.

W sprawozdawczości wydzielane są następujące pozycje dotyczące pielęgnowania lasu:

1) pielęgnowanie gleby i niszczenie chwastów (prowadzone w uprawach) oraz czyszczenia wczesne (cięcia pielęgnacyjne w uprawach),

2) czyszczenia późne (cięcia pielęgnacyjne w młodnikach),

3) wprowadzanie podszytów,

4) inne zabiegi pielęgnacyjne (podkrzesywanie drzew, formowanie ich koron itp.)

Dane dotyczące pielęgnowania lasu obejmują rzeczywiste powierzchnie (określone szacunkowo), na których dokonywano wszystkich czynności związanych z pielęgnowaniem upraw i młodników, wprowadzaniem podszytów, formowaniem strzał i koron itp. Dane te nie obejmują powierzchni, na której wykonano trzebieże, tj. cięcia pielęgnacyjne w drzewostanach starszych niż dwudziestoletnie (trzebież wczesna - wykonywana w drzewostanach w wieku do 40 lat, trzebież późna - wykonywana w drzewostanach w wieku powyżej 40 lat).

Melioracje, do których zalicza się agromelioracje i melioracje wodne, są to zabiegi mające na celu oczyszczenie powierzchni przed odnowieniem i zalesieniem, likwidację warstwy rudawca, ustalenie gleby podlegającej erozji oraz polepszenie produkcyjności gleby przez wprowadzenie pewnych gatunków roślin, nawożenie, odwadnianie, nawadnianie itp. Melioracje, o których mowa, mają charakter lokalny i stwarzają warunki do odnowień i zalesień.

Dane sprawozdawcze dotyczące melioracji obejmują powierzchnię na której wykonywane były czynności związane z przysposobieniem terenu do zalesień lub odnowień, jak: ustalanie gleb skłonnych do uruchomienia, oczyszczanie terenów z krzewów i odrośli, wapnowanie, nawożenie sztuczne i organiczne, nawadnianie, odwadnianie. Do melioracji zalicza się również zabiegi specjalne mające na celu stworzenie warunków bądź do intensywnej uprawy gleby (np. karczowanie terenu), bądź też w celu założenia uprawy leśnej (np. likwidacja rudawca, uproduktywnienie hałd lub powierzchni na wyrobiskach kopalnictwa odkrywkowego).

Ochrona lasu obejmuje czynności zapobiegające szkodom wyrządzanym w lesie przez czynniki przyrody ożywionej i nieożywionej oraz zanieczyszczenia przemysłowe, czynności zwalczające choroby i szkodniki oraz usuwające zaistniałe szkody.

3.1.2. Metody ustalania danych sprawozdawczych o hodowli lasu

Podstawą do sporządzania sprawozdań z zakresu hodowli lasu są zapisy w prowadzonej na podstawie obowiązujących przepisów (dla innych celów niż sprawozdawcze) ewidencji, tj. we wnioskach hodowli lasu (część wniosku dotycząca wykonania), protokółach udatności upraw, protokółach odbioru robót, protokółach uznania odnowienia naturalnego, ewentualnie w dokumentacji księgowo-finansowej.

Wykazując powierzchnię produkcyjną szkółek leśnych, należy podać powierzchnię, na której dokonano siewu nasion lub szkółkowania siewek oraz powierzchnię w czarnym lub zielonym ugorze, bez doliczania dróg, ścieżek, placów składowych itp.

Podając dane o odnowieniach należy uwzględnić zarówno prace wykonane na powierzchni otwartej, jak i pod osłoną drzewostanu.

Ponadto wypełniając pozycje dotyczące odnowień i zalesień należy kierować się zasadą, że powierzchnie, na których przeprowadzone zostały prace odnowieniowe lub zalesieniowe mogą być wykazywane w sprawozdawczości jako "odnowienia i zalesienia" tylko jeden raz. Wszystkie późniejsze zabiegi na tych powierzchniach, nawet o charakterze zbliżonym do ponownego odnowienia lub zalesienia, powinny być wykazane jako "poprawki i uzupełnienia".

W pozycjach dotyczących poprawek i uzupełnień należy podawać powierzchnię zredukowaną, obliczoną jako stosunek faktycznego zużycia sadzonek na jednostkę powierzchni do liczby sadzonek potrzebnej do całkowitego jej odnowienia lub zalesienia.

Przykład

Wykonując poprawki i uzupełnienia zużyto na 1 ha powierzchni 4 tys. sztuk, a do całkowitego i prawidłowego odnowienia 1 ha potrzeba byłoby (według norm przewidzianych dla danego siedliska, gatunku i wieku sadzonek oraz sposobu wykonania prac) 16 tys. sadzonek. Powierzchnia zredukowana wynosi więc 0,25 ha.

W wierszach dotyczących pielęgnowania lasu należy wykazywać rzeczywiste powierzchnie, (sumaryczne powierzchnie wszystkich powtórzeń określonych zabiegów w danym roku), na których dokonywano wszystkich czynności związanych z pielęgnowaniem upraw, młodników, wprowadzaniem podszytów, formowaniem strzał i koron drzew, podkrzesywaniem itp. W wierszach dotyczących pielęgnowania lasu nie należy wykazywać powierzchni objętej trzebieżami.

3.2. Zadrzewienia

Zadrzewienia są to produkcyjne i ochronne skupiska drzew i krzewów, na terenach państwowych i niepaństwowych, poza lasami i granicami administracyjnymi miast. Celem ich jest produkcja drewna i użytków niedrzewnych, oddziaływanie na środowisko przyrodnicze oraz kształtowanie krajobrazu. Do zadrzewień nie zalicza się: lasów i gruntów leśnych oraz gruntów nieleśnych przeznaczonych prawomocnymi decyzjami do zalesienia, sadów, plantacji oraz szkółek drzew i krzewów, cmentarzy, urządzonej zieleni komunalnej w miastach (parki miejskie, lasy komunalne, zieleńce użyteczności publicznej), obszaru morskiego pasa nadbrzeżnego, ogródków działkowych, nieruchomości otaczających obiekty zabytkowe.

Podstawą do sporządzania sprawozdań z zadrzewień są:

1) odnośnie sadzenia drzew i krzewów - protokóły z odbioru prac zadrzewieniowych.

Materiału sadzeniowego zakupionego jesienią, a wysadzonego wiosną następnego roku nie należy ujmować w sprawozdaniu za rok, w którym dokonano zakupu. Dane te należy wykazać za rok, w którym dokonano sadzenia.

Wykazując sadzenie drzew i krzewów w zadrzewieniach należy uwzględnić sadzenie w nowo zakładanych zadrzewieniach oraz uzupełnienie wypadów w istniejących zadrzewieniach;

2) odnośnie wyrębu (pozyskania) drzew z zadrzewień:

- na gruntach państwowych - wykazy odbiorcze drewna lub protokóły odbioru drewna ewentualnie kwity magazynowe,

- na gruntach niepaństwowych - wyrąb określa się szacunkowo.

Przeliczenia liczby wyrąbanych drzew na m³ dokonuje się w oparciu o podane niżej współczynniki.

Długość drewna w m	Grubość drewna mierzona w połowie długości w cm
	15-20	21-25	26-30	31-35	36-40	41-45	46-50
5	0,1-0,2	0,2-0,3	0,3-0,4	0,4-0,5	0,5-0,6	0,7-0,8	0,8-1,0
6	0,1-0,2	0,2-0,3	0,3-0,4	0,5-0,6	0,6-0,8	0,8-1,0	1,0-1,2
7	0,1-0,2	0,2-0,3	0,4-0,5	0,5-0,7	0,7-0,9	0,9-1,1	1,2-1,4
8	0,1-0,3	0,3-0,4	0,4-0,6	0,6-0,8	0,8-1,0	1,1-1,3	1,3-1,6
9	0,2-0,3	0,3-0,4	0,5-0,7	0,7-0,9	0,9-1,1	1,2-1,4	1,5-1,8
10	0,2-0,3	0,4-0,5	0,5-0,7	0,8-1,0	1,0-1,3	1,3-1,6	1,7-2,0
11	0,2-0,4	0,4-0,5	0,6-0,8	0,8-1,1	1,1-1,4	1,5-1,8	1,8-2,2
12	0,2-0,4	0,4-0,6	0,7-0,9	0,9-1,2	1,2-1,5	1,6-1,9	2,0-2,4
13	0,2-0,4	0,5-0,6	0,7-0,9	1,0-1,3	1,3-1,6	1,7-2,1	2,2-2,6
14	0,3-0,4	0,5-0,7	0,8-1,0	1,1-1,4	1,4-1,8	1,9-2,2	2,3-2,8
15	0,3-0,5	0,5-0,7	0,8-1,1	1,1-1,4	1,5-1,9	2,0-2,4	2,5-3,0
16	0,3-0,5	0,6-0,8	0,9-1,1	1,2-1,5	1,6-2,0	2,1-2,5	2,7-3,1
17	0,3-0,5	0,6-0,8	0,9-1,2	1,3-1,6	1,7-2,1	2,2-2,7	2,8-3,3
18	0,3-0,6	0,6-0,9	1,0-1,3	1,4-1,7	1,8-2,3	2,4-2,9	3,0-3,5
19	0,3-0,6	0,7-0,9	1,0-1,3	1,4-1,8	1,9-2,4	2,5-3,0	3,2-3,8
20	0,4-0,6	0,7-1,0	1,1-1,4	1,5-1,9	2,0-2,5	2,6-3,2	3,3-3,9

Uwaga. Tablicę opracowano w Departamencie Rolnictwa, Leśnictwa i Ochrony Środowiska GUS w oparciu o "Tablice miąższości drewna okrągłego" dra inż. Stanisława Kasprzyka (PWRiL, Warszawa, 1976 r.). Masę drewna odczytuje się w m³ - na przecięciu wiersza, dotyczącego długości drewna z rubryką, dotyczącą grubości drewna mierzonej w połowie jego długości. Np. drewno o długości 5 m i grubości 15-20 cm ma masę od 0,1 do 0,2 m³ (należy przyjąć 0,1 lub 0,2 - zależnie od tego, czy grubość jest bliższa 15 czy 20 cm).

W przypadku braku informacji na temat wymiarów drzew, należy stosować współczynnik przeliczeniowy 0,7. Np. jeśli wyrąbano 100 drzew (o nieznanych wymiarach) to masę grubizny należy przyjąć w wysokości 70 m³. Wyszacowawszy masę wyrąbanej grubizny, należy oszacować masę drewna tartacznego w wysokości od 50 do 60% masy grubizny - w przypadku drzew iglastych i 30 do 40% - w przypadku drzew liściastych.

Wypełniając pozycję sprawozdania "Powierzchnia produkcyjna szkółek" należy wykazywać powierzchnię znajdującą się bezpośrednio pod produkcją materiału sadzeniowego drzew i krzewów, pod matecznikami (rozsadniki stałe służące do produkcji zrzezów), powierzchnię przeznaczoną do produkcji materiału wyjściowego, (siewek i sadzonek), tj. pod ugorami zielonymi i czarnymi.

W pozycjach sprawozdania dotyczących sadzenia drzew i krzewów należy wykazywać dane o sadzeniu drzew i krzewów w zadrzewieniach, bez nasadzeń materiału szkółkarskiego w szkółkach.

Przy wypełnianiu działu sprawozdania, dotyczącego wyrębu drzew z zadrzewień należy zwrócić szczególną uwagę na zgodność rachunkową sprawozdania.

Przykład

Lp.	Wyrąb drzew z zadrzewień	W m^3
1	Drewno ogółem	35
2	w tym liściaste	20
3	Z drewna ogółem - drewno tartaczne	30
4	w tym liściaste	25

Między wyżej podanymi danymi powinny zachodzić następujące zależności:

a) wiersz 04 ≤ wiersz 02 (25 ≤ 20)

b) wiersz 03 ≤ wiersz 01 (30 ≤ 35)

c) wiersze (03-04) ≤ wiersze (01-02) [5 ≤ 15]

W podanym przykładzie nie ma zgodności podanej w punkcie a) dane więc są błędne.

Dane dotyczące pozyskania drewna z zadrzewień nie są ujmowane w danych o ogólnym pozyskaniu drewna (w lasach).

4. UŻYTKOWANIE LASU

Użytkowanie lasu jest to całokształt prac związanych z pozyskaniem drewna i użytków niedrzewnych, wywozem i składowaniem drewna oraz zbytem produktów leśnych.

W znaczeniu węższym terminu użytkowanie lasu używa się również w odniesieniu tylko do wyrębu drewna, np. użytkowanie lasu według kategorii cięć.

Kategorie cięć określają sposób użytkowania lasu. W ramach kategorii cięć wyróżnia się użytkowanie rębne i przedrębne.

Użytkowanie rębne prowadzone jest w drzewostanach, które osiągnęły wiek dojrzałości rębnej, w ramach cięć planowych oraz pozaplanowych (cięcia sanitarne itp.). Użytki rębne - to drewno pozyskane w ramach użytkowania rębnego. Powierzchnia cięć rębnych - to rzeczywista powierzchnia, na której dokonano wyrębu drzew.

Użytkowanie przedrębne prowadzone jest w drzewostanach, które nie osiągnęły wieku dojrzałości rębnej, w ramach cięć pielęgnacyjnych. Powierzchnia cięć przedrębnych jest to całkowita powierzchnia, na której wykonano cięcia pielęgnacyjne.

Użytkowanie przygodne jest kategorią cięć występującą zarówno w drzewostanach rębnych, jak i przedrębnych. Użytki przygodne pozyskiwane są jednostkowo lub grupowo z tytułu uprzątnięcia wywrotów i złomów, pojedynczo wydzielającego się posuszu (między trzebieżami) oraz pułapek na szkodniki owadzie.

Etat cięć jest to rozmiar rocznego użytkowania lasu ustalony na podstawie biologicznych możliwości produkcyjnych drzewostanów.

Dane o wyrębie drewna w ramach użytkowania rębnego i przedrębnego obejmują drewno pozyskane w lesie.

Przez pozyskanie drewna należy rozumieć ostateczne pozyskanie sortymentów z drewna pochodzącego z bieżących wyrębów i remanentów.

4.1. Pozyskanie drewna i obrót drewnem

Na masę pozyskanego drewna składa się masa grubizny, drobnicy i karpiny.

Grubizna jest to drewno okrągłe wielkowymiarowe i średniowymiarowe. Drewno wielkowymiarowe jest to drewno o średnicy górnej od 14 cm (bez kory) mierzone w pojedynczych sztukach. Drewno średniowymiarowe jest to drewno o średnicy (mierzonej bez kory): górnej od 5 cm i dolnej do 14 cm - mierzone w pojedynczych sztukach i w sztukach grupowo. (PN 85/D-02002 z dnia 1 lipca 1986 r.).

Drobnica - to drewno okrągłe o średnicy dolnej do 5 cm (bez kory), mierzone w sztukach grupowo lub w stosach.

Karpina - to surowiec drzewny pozyskany z karp nie łupanych (drewno pniakowe) lub łupanych na szczapy i niewymiarowe kęsy. Karpina przemysłowa (dojrzała) są to karpy sosnowe dojrzałe o określone zawartości żywicy.

W ramach surowca drzewnego wyróżnia się sortymenty o określonych cechach technicznych i wymiarowych według norm przedmiotowych.

Przez wywóz drewna rozumie się bezpośrednią dostawę drewna z lasu lub składnic przejściowych do odbiorców lub składnic docelowych, tj. do składnic spedycyjnych lub spedycyjno-manipulacyjnych nadleśnictw i zespołów składnic lasów państwowych. Nie traktuje się jako wywozu przewozu drewna do składnic (bindug) przejściowych.

Przychód drewna w jednostkach organizacji gospodarczej Lasy Państwowe obejmuje łączny przychód drewna - bez przychodu w ramach obrotów wewnętrznych - na który składa się pozyskanie w Lasach Państwowych, przychód drewna ze skupu z lasów i zadrzewień niepaństwowych, zakupu z lasów i zadrzewień z innych przedsiębiorstw nie wchodzących w skład jednostek organizacyjnych Lasów Państwowych oraz przychód z dostaw (zakupu) z nadleśnictw i zespołów składnic innych okręgowych zarządów lasów państwowych.

4.2. Metody ustalania danych sprawozdawczych o pozyskaniu i obrocie drewnem

Podstawą do sporządzania sprawozdań o pozyskaniu i obrocie drewnem są zapisy w prowadzonej na podstawie obowiązujących przepisów (dla innych celów niż sprawozdawcze) ewidencji, tj.:

1) odnośnie pozyskania i obrotu drewnem w organizacji gospodarczej Lasy Państwowe - w kartotece produktów;

2) odnośnie pozyskania drewna w pozostałych państwowych gospodarstwach leśnych (poza organizacją gospodarczą Lasy Państwowe) - we wnioskach cięć (część dotycząca wykonania), wykazach odbiorczych drewna względnie protokółach odbioru robót, dokumentach magazynowych i księgowo-finansowych,

3) odnośnie pozyskania drewna w lasach niepaństwowych - w decyzjach zezwalających na wyrąb względnie nakazujących wyrąb drzew oraz we wnioskach nadleśnictw (parków narodowych) skierowanych do kolegiów do spraw wykroczeń o ukaranie winnych wyrębu lasu bez zezwolenia lub niezgodnie z zezwoleniem.

W decyzji zezwalającej na wyrąb drewna określona jest masa drewna w m³ w podziale na:

1) grubiznę iglastą:

- użytkową,

- opałową,

2) grubiznę liściastą:

- użytkową,

- opałową.

W sprawozdawczości o pozyskaniu drewna w lasach niepaństwowych z drewna użytkowego wyodrębnia się drewno tartaczne, którego masę należy oszacować, przy współudziale leśniczego do spraw lasów niepaństwowych zatrudnionego w nadleśnictwie (przeciętnie w kraju drewno tartaczne pozyskane w lasach niepaństwowych stanowi ok. 75% grubizny użytkowej).