Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 16 grudnia 2021 r. w sprawie ciągłego zwalczania społeczeństwa obywatelskiego i obrońców praw człowieka w Rosji: przypadek organizacji praw człowieka Memoriał (2021/3018(RSP))
Dz.U.UE.C.2022.251.115
Akt nienormatywnyCiągłe zwalczanie społeczeństwa obywatelskiego i obrońców praw człowieka w Rosji: przypadek organizacji praw człowieka Memoriał
Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 16 grudnia 2021 r. w sprawie ciągłego zwalczania społeczeństwa obywatelskiego i obrońców praw człowieka w Rosji: przypadek organizacji praw człowieka Memoriał (2021/3018(RSP))
(2022/C 251/11)
(Dz.U.UE C z dnia 30 czerwca 2022 r.)
Parlament Europejski,
- uwzględniając swoje poprzednie rezolucje i sprawozdania w sprawie Rosji,
- uwzględniając międzynarodowe zobowiązania w zakresie praw człowieka, których Rosja zobowiązała się przestrzegać jako członek Rady Europy, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), a także jako sygnatariusz innych traktatów dotyczących praw człowieka,
- uwzględniając europejską konwencję praw człowieka i protokoły do niej, w szczególności art. 10 tej konwencji dotyczący prawa do wolności wyrażania opinii oraz jej art. 11 dotyczący prawa do wolności zgromadzeń i stowarzyszania się,
- uwzględniając opinie Komisji Weneckiej w sprawie rosyjskiej ustawy o "zagranicznych agentach",
- uwzględniając oświadczenie wiceprzewodniczącego Komisji / wysokiego przedstawiciela Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa z 13 listopada 2021 r. w sprawie kroków prawnych przeciwko organizacji pozarządowej Memoriał,
- uwzględniając oświadczenie sekretarz generalnej Rady Europy Mariji Pejcinović Burić z 12 listopada 2021 r. oraz pismo komisarz Rady Europy ds. praw człowieka Dunji Mijatović do Prokuratora Generalnego Federacji Rosyjskiej z 30 listopada 2021 r.,
- uwzględniając art. 144 ust. 5 i art. 132 ust. 4 Regulaminu,
A. mając na uwadze, że Memoriał jest nie tylko jedną z najstarszych i najbardziej szanowanych organizacji praw człowieka w Rosji, ale także międzynarodowym wzorem dla organizacji zajmujących się historycznym upamiętnianiem represji politycznych i obroną praw człowieka; mając na uwadze, że od dziesięcioleci Memoriał opowiadał się za żywą, humanistyczną kulturą pamięci o zbrodniach reżimu sowieckiego przeciwko własnemu narodowi oraz innym narodom Związku Radzieckiego i innych krajów, a także za aktywnym, obywatelskim zaangażowaniem na rzecz praw człowieka oraz ochrony ofiar i grup szczególnie wrażliwych; mając na uwadze, że Memoriał nadal wnosi nieoceniony wkład w ujawnianie prawdy o zbrodniach sowieckich, historyczną ocenę i rehabilitację osób prześladowanych politycznie i niesprawiedliwie skazanych, a także jest symbolem nieustającej walki o wolność, demokrację i prawa człowieka na obszarze poradzieckim i poza nim;
B. mając na uwadze, że Memoriał zbudował również imponującą bazę danych o ponad 40 tys. funkcjonariuszy wewnętrznych sił bezpieczeństwa ZSRR i udokumentował popełnione przez nich zbrodnie; mając na uwadze, że członkowie reżimu Putina, z których niektórzy mają zawodowe i rodzinne powiązania z KGB, próbują ukryć ujawnione przestępstwa;
C. mając na uwadze, że Memoriał odegrał ważną rolę w ujawnieniu dokumentów i faktów dotyczących zbrodni katyńskiej z 1940 r. - serii masowych mordów na blisko 22 tys. polskich oficerów wojskowych i przedstawicieli inteligencji, a także obławy augustowskiej z 1945 r. oraz innych represji z czasów sowieckich i ofiar Wielkiego Terroru Józefa Stalina;
D. mając na uwadze, że Memoriał jest jedną z ostatnich organizacji kontynuujących prace na rzecz praw człowieka w Czeczenii - niemal totalitarnej enklawie w ramach Federacji Rosyjskiej, gdzie lokalny przywódca wspierany przez Kreml, Ramzan Kadyrow, bezwzględnie eliminuje wszelkie formy sprzeciwu poprzez brutalne represje;
E. mając na uwadze, że Parlament Europejski nazwał Nagrodę im. Sacharowa na rzecz Wolności Myśli imieniem współzałożyciela i pierwszego przewodniczącego organizacji Memoriał Andrieja Sacharowa i przyznał nagrodę za rok 2009 tej organizacji, reprezentowanej przez Ludmiłę Aleksiejewą, Siergieja Kowaliowa i Olega Orłowa;
F. mając na uwadze, że obu podmiotom prawnym Memoriału - stowarzyszeniu Memoriał i Centrum Praw Człowieka Memoriał - grozi obecnie likwidacja; mając na uwadze, że 11 listopada 2021 r. stowarzyszenie Memoriał zawiadomiono o wszczęciu postępowania przez prokuratora generalnego Federacji Rosyjskiej, który domaga się zamknięcia organizacji w związku z rzekomymi powtarzającymi się naruszeniami krajowych przepisów dotyczących "zagranicznych agentów", a w szczególności w związku z nieoznakowaniem niektórych publikacji etykietą "zagraniczny agent"; mając na uwadze, że 12 listopada 2021 r. Centrum Praw Człowieka Memoriał zawiadomiono o podobnym postępowaniu wszczętym przez prokuraturę miasta Moskwy, opartym na dodatkowych zarzutach, że artykuły Centrum rzekomo usprawiedliwiały działalność organizacji terrorystycznych i ekstremistycznych w związku z publikacją na jego stronie internetowej list więźniów politycznych oraz oświadczeń m.in. w obronie praw człowieka Tatarów krymskich i Świadków Jehowy; mając na uwadze, że postępowanie sądowe zostało otwarte 23 listopada 2021 r. w odniesieniu do Centrum Praw Człowieka Memoriał oraz 25 listopada 2021 r. w odniesieniu do stowarzyszenia Memoriał; mając na uwadze, że następna rozprawa w sprawie Centrum Praw Człowieka Memoriał odbędzie się 16 grudnia 2021 r., a w sprawie stowarzyszenia Memoriał - 28 grudnia 2021 r.;
G. mając na uwadze, że 12 listopada 2021 r. nawet rosyjska Prezydencka Rada ds. Społeczeństwa Obywatelskiego i Praw Człowieka określiła postępowanie jako nieproporcjonalne, argumentując, że w ciągu poprzednich 14 miesięcy nie wykryto ani jednego naruszenia prawa ze strony stowarzyszenia Memoriał, a Centrum Praw Człowieka Memoriał dopuściło się jedynie dwóch drobnych naruszeń;
H. mając na uwadze, że próba likwidacji tych prominentnych organizacji pozarządowych następuje po latach prześladowań obu organizacji; mając na uwadze, że w 2014 i 2016 r. organizacje te uznano za "zagranicznych agentów" i nałożono na nie wygórowane grzywny za rzekome nieprzestrzeganie ustawy o "zagranicznych agentach" oraz wszczęto arbitralne postępowania karne wobec ich pracowników, którzy byli również obiektem ataków i nękania; mając na uwadze, że ataki te, takie jak zabójstwo działaczki Centrum Praw Człowieka Memoriał Natalii Estemirowej w 2009 r., nie zostały odpowiednio zbadane, a sprawcy nadal pozostają bezkarni; mając na uwadze, że Ojub Titiew, szef biura Centrum Praw Człowieka Memoriał w Czeczenii, i Jurij Dmitriew, szef karelskiego oddziału stowarzyszenia Memoriał, zostali uwięzieni na podstawie zarzutów o podłożu politycznym; mając na uwadze, że ostatnio, 14 października 2021 r., biuro stowarzyszenia Memoriał w Moskwie zostało napadnięte przez agresywny tłum, a następnie wtargnęła do niego policja;
I. mając na uwadze, że prześladowanie Memoriału odbywa się w kontekście powtarzających się i systematycznych prób rządu rosyjskiego, aby napisać historię na nowo i ograniczyć wolną debatę na temat oceny zbrodni i wydarzeń historycznych, zwłaszcza tych związanych z rządami sowieckimi; mając na uwadze, że władze fałszują fakty historyczne, aby zaprzeczyć ustaleniom Centrum Praw Człowieka Memoriał w sprawie represji i prześladowań w okresie stalinowskim;
J. mając na uwadze, że próby zastraszenia, uciszenia i w końcu zamknięcia Memoriału są symbolem coraz bardziej represyjnej polityki władz rosyjskich i dodają tym samym nowy rozdział do historii represji politycznych w Rosji; mając na uwadze, że w latach 1987-1992 Memoriał został utworzony specjalnie w celu dokumentowania, badania, upamiętniania i nauczania tematów związanych z represjami w przeszłości i tragiczną spuścizną historyczną kraju;
K. mając na uwadze, że aktywne społeczeństwo obywatelskie jest kluczowym aspektem demokratycznego i otwartego społeczeństwa, oraz ma zasadnicze znaczenie dla ochrony praw człowieka i praworządności; mając na uwadze, że organizacje pozarządowe odgrywają kluczową rolę w nowoczesnych społeczeństwach demokratycznych i dlatego muszą mieć możliwość swobodnego działania bez nadmiernej ingerencji ze strony władz publicznych; mając na uwadze, że postępowanie przeciwko organizacji Memoriał stanowi najnowszy przykład prześladowania przez władze rosyjskie społeczeństwa obywatelskiego i obrońców praw człowieka, a w ostatecznym rozrachunku szkodzi interesom narodu rosyjskiego oraz możliwości prowadzenia otwartego i swobodnego dialogu;
L. mając na uwadze, że rosyjska ustawa o "zagranicznych agentach" została przyjęta w 2012 r., a w ubiegłym roku rozszerzona przez parlament rosyjski tak, aby móc dotyczyć każdego krytyka lub działacza publicznego; mając na uwadze, że w ostatnich miesiącach drastycznie wzrosła liczba organizacji i osób, które władze uznały za "zagranicznych agentów"; mając na uwadze, że władze rosyjskie wykorzystują wspomnianą ustawę do łatwiejszego zwalczania niezależnego społeczeństwa obywatelskiego działającego w Rosji, biorąc na cel organizacje pozarządowe, obrońców praw człowieka, dziennikarzy, prawników, działaczy na rzecz praw kobiet i praw osób LGBTIQ+ oraz aktywistów ekologicznych; mając na uwadze, że ta ustawa, jak również przepisy dotyczące "niepożądanych organizacji" i "przeciwdziałania działalności ekstremistycznej" naruszają konstytucję Rosji i międzynarodowe zobowiązania w zakresie praw człowieka, w szczególności dotyczące wolności zrzeszania się i wypowiedzi, prawa do prywatności, prawa do udziału w sprawach publicznych i zakazu dyskryminacji; mając na uwadze, że przykład Memoriału wyraźnie pokazuje, jak te ustawy są wykorzystywane przez władze rosyjskie jako narzędzie zastraszania i uciszania krytyków i niezależnych głosów;
1. potępia powtarzające się prześladowania i ostatnie politycznie umotywowane próby zamknięcia stowarzyszenia Memoriał i Centrum Praw Człowieka Memoriał; wzywa władze rosyjskie do natychmiastowego wycofania wszystkich zarzutów wobec organizacji Memoriał i zadbania, aby Memoriał mógł nadal bezpiecznie wykonywać swoją ważną pracę bez ingerencji państwa; domaga się, by władze zapewniły w międzyczasie pełną ochronę i dostęp do wszystkich materialnych i niematerialnych dóbr Memoriału, w tym do jego archiwów, a także do przedstawień i prac niezależnych teatrów, dziennikarzy i artystów;
2. przyjmuje z zadowoleniem pismo z 30 listopada 2021 r. skierowane przez komisarz Rady Europy ds. praw człowieka do prokuratora generalnego Federacji Rosyjskiej; podkreśla, że wnioski o likwidację nie mają żadnego rozsądnego uzasadnienia prawnego; wzywa przewodniczących Komisji i Rady oraz państwa członkowskie UE do wydania otwartych deklaracji poparcia z żądaniem, by władze rosyjskie zapewniły Memoriałowi bezpieczeństwo i uniewinnienie od wszelkich zarzutów; wzywa delegaturę UE i przedstawicielstwa państw członkowskich w Rosji do publicznego okazania solidarności z Memoriałem;
3. wzywa wiceprzewodniczącego / wysokiego przedstawiciela do nałożenia sankcji w ramach globalnego systemu sankcji UE za naruszenia praw człowieka na urzędników rosyjskich zaangażowanych w bezprawne represje wobec Memoriału oraz w postępowania sądowe przeciwko jego organizacjom i członkom;
4. wzywa Rosję do zaprzestania represji wobec społeczeństwa obywatelskiego, obrońców praw człowieka i niezależnych mediów poprzez uchylenie przepisów dotyczących "zagranicznych agentów" i "niepożądanych organizacji", zaniechanie tworzenia specjalnych przepisów lub nadużywania istniejących przepisów prawa karnego lub administracyjnego w celu zwalczania dysydentów w kraju lub za granicą oraz dostosowanie ustawodawstwa do zobowiązań, które dobrowolnie podjęła na mocy prawa międzynarodowego i własnej konstytucji, w tym poprzez pełne przywrócenie wolności zrzeszania się i wypowiedzi, a także wolności mediów i internetu; wzywa władze rosyjskie, aby zapewniły wprowadzenie środków restytucyjnych i zadośćuczynienia w celu rozwiązania problemu naruszeń popełnionych w procesie wdrażania przepisów dotyczących "zagranicznych agentów" i "niepożądanych organizacji";
5. wyraża solidarność z narodem rosyjskim i wzywa władze rosyjskie do zaprzestania prześladowania organizacji Memoriał, jej personelu i wszystkich innych organizacji pozarządowych, obrońców praw człowieka, dziennikarzy, prawników, naukowców, historyków, działaczy na rzecz praw kobiet i osób LGBTIQ+ oraz działaczy ekologicznych w Rosji; ponownie wyraża poparcie dla rosyjskiego społeczeństwa obywatelskiego i obrońców praw człowieka oraz wzywa Rosję do ustanowienia jasnych ram prawnych i bezpiecznych warunków działania dla społeczeństwa obywatelskiego zgodnie z międzynarodowymi standardami praw człowieka; podkreśla potrzebę zagwarantowania skutecznych i wydajnych procedur odwoławczych podmiotom społeczeństwa obywatelskiego, których swoboda pracy została zagrożona;
6. podkreśla, że swobodna i niezależna praca organizacji społeczeństwa obywatelskiego i mediów jest podstawą demokratycznego społeczeństwa opartego na praworządności; w związku z tym wzywa Komisję, Europejską Służbę Działań Zewnętrznych (ESDZ) i państwa członkowskie, aby zwiększyły wsparcie dla społeczeństwa obywatelskiego, niezależnych organizacji pozarządowych, obrońców praw człowieka, historyków i niezależnych mediów działających w Rosji, w tym trwałego i elastycznego wsparcia finansowego i pomocy w sytuacjach nadzwyczajnych, a także by zachęcały do większego międzynarodowego wsparcia dla tych podmiotów i ich szerszego włączenia do międzynarodowych sieci społeczeństwa obywatelskiego; odwołuje się do poczucia odpowiedzialności rosyjskiego środowiska akademickiego w celu zapewnienia tym naukowcom i historykom odpowiednich i bezpiecznych możliwości prowadzenia działalności akademickiej;
7. potępia kampanie zniesławiające prowadzone przez obecne władze rosyjskie przeciwko historykom i naukowcom, którzy otwarcie mówią o zbrodniach popełnionych przez reżim komunistyczny i którzy ujawniają bezpośrednie powiązania między tym reżimem a ludźmi będącymi obecnie u władzy w Rosji; wyraża ubolewanie, że Rosja, która do dziś pozostaje największą ofiarą sowieckiego totalitaryzmu komunistycznego, nie jest w stanie pogodzić się ze swoją straszliwą przeszłością, a zamiast tego jej władze prześladują tych, którzy pracują na rzecz ujawnienia zbrodni sowieckiego totalitaryzmu;
8. pochwala znaczący wkład Memoriału w dokumentację, badania i edukację w zakresie represji politycznych w Związku Radzieckim i podkreśla, że tymi pracami ustanowiono międzynarodowe standardy; wyraża uznanie dla niestrudzonej pracy tej organizacji na rzecz obrony praw człowieka w dzisiejszej Rosji i poza jej granicami; w szczególności wyraża uznanie dla jej inicjatyw takich jak wniosek o wszczęcie postępowania karnego przeciwko członkom Wagner Group w imieniu ofiar w Syrii oraz stałe wysiłki na rzecz ścigania przestępstw i naruszeń praw człowieka w Czeczenii; oddaje hołd członkom Memoriału, takim jak Natalia Estemirowa, którzy zapłacili najwyższą cenę za ujawnienie popełnianych tam okrucieństw; podkreśla, że likwidacja stowarzyszenia Memoriał i Międzynarodowego Centrum Praw Człowieka Memoriał miałaby zatem poważne negatywne konsekwencje dla całego społeczeństwa obywatelskiego, a w szczególności dla ochrony praw człowieka w Rosji;
9. podkreśla, że likwidacja tych organizacji oznaczałaby również koniec unikatowych baz danych i zbiorów dokumentów Memoriału, oraz uważa, że dokumenty te stanowią wyjątkowe dziedzictwo ludzkości; podkreśla, że niezwykle ważne jest, aby je zachować i ochronić oraz by były one nadal dostępne dla wszystkich zainteresowanych, w tym dla studentów, badaczy i rodzin ofiar; w związku z tym zwraca się do Komisji i ESDZ o sporządzenie, wraz ze społeczeństwem obywatelskim i rosyjskimi ekspertami w dziedzinie praw człowieka, kompleksowego sprawozdania na temat wspomnień milionów ofiar terroru politycznego w Związku Radzieckim, które opierałoby się na zeznaniach świadków i bazach danych zgromadzonych przez Memoriał;
10. potępia politykę rewizjonizmu historycznego i gloryfikacji stalinizmu promowaną przez rząd i władze rosyjskie, przejawiającą się nie tylko w obecnych próbach likwidacji Centrum Praw Człowieka Memoriał, ale również w wielu innych przypadkach, takich jak odkrycie masowych grobów w Sandarmoch w Republice Karelii, a następnie politycznie umotywowany wyrok więzienia oparty na sfabrykowanych zarzutach dla lokalnego przywódcy Memoriału Jurija Dmitriewa, a także konfiskatę książki Agnes Haikary dotyczącej tragicznego losu norweskich i fińskich kolonistów na Półwyspie Kolskim; podkreśla, że upamiętnienie ofiar totalitarnych i autorytarnych reżimów oraz uznanie wspólnego europejskiego dziedzictwa zbrodni komunizmu, nazizmu i innych dyktatur są kluczowe dla zapewnienia jedności Europy oraz budowania odporności na współczesne zagrożenia dla demokracji, zwłaszcza wśród młodszych pokoleń;
11. wzywa delegaturę UE i krajowe przedstawicielstwa dyplomatyczne w Rosji do dokładnego monitorowania sytuacji i procesów związanych z Memoriałem na miejscu, zapewnienia widoczności tych wysiłków oraz zaoferowania im wszelkiego potrzebnego wsparcia, w tym bezpośredniej pomocy finansowej na opłacenie prawników i ekspertów, a także wsparcia psychospołecznego i medycznego dla pracowników, którzy są teraz pod ogromną presją;
12. wzywa państwa członkowskie UE, aby dalej wspierały oddziały Memoriału w swoich krajach; wzywa państwa członkowskie, aby rozważyły udzielenie schronienia organizacjom pozarządowym z Rosji, które są zagrożone lub których działalności zakazano, oraz aby umożliwiły im w razie potrzeby prowadzenie działalności z terytorium UE, a także aby przyznały nadzwyczajne wizy pracownikom organizacji Memoriał i innym zagrożonym aktywistom, tak aby mogli oni opuścić Rosję i znaleźć chwilową przystań w UE;
13. wzywa wiceprzewodniczącego / wysokiego przedstawiciela i państwa członkowskie do podjęcia skoordynowanych działań z krajami o podobnych poglądach w celu zwiększenia międzynarodowej kontroli nad restrykcyjnymi przepisami, strategiami politycznymi i działaniami Rosji oraz do stałego podnoszenia i potępiania ograniczeń podstawowych wolności i praw człowieka przez władze rosyjskie, w tym poprzez interwencje na wysokim szczeblu i interwencje publiczne, skoordynowane działania, stałą kontrolę na międzynarodowych i regionalnych forach praw człowieka oraz regularne oceny wpływu na prawa człowieka w celu zapewnienia, aby współpraca z Rosją nie podważała celów w zakresie praw człowieka ani nie przyczyniała się bezpośrednio lub pośrednio do łamania praw człowieka;
14. zachęca ambasadorów UE i państw członkowskich w Rosji do przeprowadzenia wspólnej, nagłośnionej wizyty solidarnościowej w biurze stowarzyszenia Memoriał i Centrum Praw Człowieka Memoriał po zakończeniu rozpraw sądowych;
15. wzywa ESDZ, aby nadal poruszała kwestię zwalczania przez Rosję społeczeństwa obywatelskiego, obrońców praw człowieka i niezależnych mediów, zwłaszcza niedawnego przypadku organizacji Memoriał, oraz aby zainicjowała procedury monitorowania i oceny na wszystkich odpowiednich forach, takich jak Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Rada Europy i Rada Praw Człowieka ONZ, a w szczególności by dodała kwestię niesłabnących represji wobec społeczeństwa obywatelskiego w Rosji do programu kolejnej sesji Rady Praw Człowieka ONZ, która rozpocznie się w lutym 2022 r.;
16. wzywa ESDZ i Komisję, aby na bieżąco uważnie monitorowały wpływ ustawy o "zagranicznych agentach", w szczególności w celu prowadzenia szczegółowego rejestru organizacji i osób uznanych za "zagranicznych agentów" i podlegających sankcjom jako takie, a także aby oceniły zmiany w prawie i ich wpływ na rosyjskie społeczeństwo obywatelskie; wzywa UE i jej państwa członkowskie do systematycznego zajmowania się obawami dotyczącymi ustawy o "zagranicznych agentach" i innych restrykcyjnych przepisów dotyczących społeczeństwa obywatelskiego i obrońców praw człowieka podczas wszystkich spotkań z przedstawicielami Rosji oraz wzywa Rosję do natychmiastowego uchylenia ustawy o "zagranicznych agentach" i dostosowania przepisów do międzynarodowych zobowiązań i międzynarodowych standardów praw człowieka;
17. wzywa Radę, ESDZ i Komisję, aby uwzględniały kwestię praw człowieka i konsultacji ze społeczeństwem obywatelskim we wszystkich dialogach i obszarach współpracy między UE, jej państwami członkowskimi i Rosją oraz aby wywiązywały się z zobowiązania do uwzględniania aspektu płci;
18. zobowiązuje swojego przewodniczącego do przekazania niniejszej rezolucji wiceprzewodniczącemu Komisji / wysokiemu przedstawicielowi Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa, Radzie, Komisji, rządom i parlamentom państw członkowskich, Radzie Europy, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, stowarzyszeniu Memoriał i Centrum Praw Człowieka Memoriał oraz prezydentowi, rządowi i Dumie Państwowej Federacji Rosyjskiej.