(bez tytułu)
Adwok.2024.1.8
Akt nieocenianyUCHWAŁA Nr 424/2024
PREZYDIUM NACZELNEJ RADY ADWOKACKIEJ
z dnia 8 stycznia 2024 roku
- pozytywnie w zakresie, w jakim projekt ten przewiduje odstąpienie od ustalania kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu w wysokości niższej niż opłaty za czynności adwokackie przewidziane w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie,
- negatywnie w zakresie, w jakim projekt ten nie określa wynagrodzenia adwokatów za konieczność pełnienia dyżurów w tzw. postępowaniu przyspieszonym,
- negatywnie w zakresie, w jakim projekt ten określa wysokość kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu na poziomie wysokości opłat za czynności adwokacie, bez uwzględnienia konieczności urealnienia wysokości tych wynagrodzeń do aktualnych warunków ekonomicznych i aktualnej wartości siły nabywczej pieniądza, a nadto niezbędnych kosztów świadczenia pomocy prawnej.
2. projekt rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości zmieniającego rozporządzenie w sprawie opłat za czynności adwokackie (B767):
- pozytywnie w zakresie, w jakim projekt ten wprowadza nowe regulacje dotyczące wynagradzania adwokatów w sprawach dotyczących zażaleń rozpoznawanych przez inny skład tego samego sądu, gdy organem odwoławczym był sąd rejonowy,
- negatywnie w zakresie, w jakim projekt ten nie przewiduje urealnienia opłat za czynności adwokackie do aktualnych warunków ekonomicznych i aktualnej wartości siły nabywczej pieniądza oraz znacznego wzrostu kosztów niezbędnych do świadczenia pomocy prawnej.
UZASADNIENIE
W projektowanych rozporządzeniach w brzmieniu zmienionym na skutek uwag zgłoszonych w toku dotychczas prowadzonych uzgodnień, konsultacji publicznych i opiniowania, Minister Sprawiedliwości wprowadza uregulowania dotyczące zrównania wysokości wynagrodzenia adwokatów świadczących pomoc prawną z urzędu ze stawkami w tych samych sprawach dla adwokatów świadczących pomoc prawną z wyboru, czyli z wysokością stawek określoną w rozporządzeniu w sprawie opłat za czynności adwokackie.
Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej pozytywnie opiniuje zmiany w zakresie równego określania wysokości wynagrodzeń pełnomocników i obrońców, ale nie co do ich wysokości, a jedynie co do samej zasady kształtowania tych wynagrodzeń. Podkreślić należy, że brak jest w przepisach Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej uzasadnienia dla różnicowania wynagrodzenia z tytułu, na podstawie którego doszło do ustanowienia pełnomocnika lub obrońcy. Przedstawiony do zaopiniowania projekt rozporządzenia uwzględnia konsekwentnie podnoszony postulat środowiska adwokackiego w zakresie konieczności zrównania wynagrodzenia adwokatów świadczących pomoc prawną z urzędu z wynagrodzeniem pełnomocników świadczących pomoc prawną z wyboru. Naczelna Rada Adwokacka od wielu miesięcy apelowała do Ministra Sprawiedliwości o podjęcie prac legislacyjnych mających na celu wyrównanie stawek pełnomocników i obrońców, wskazując na brak podstaw prawnych do różnicowania wynagrodzeń, podnosząc także, iż takie różnicowanie jest niezgodne z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 zdanie drugie i art. 92 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Opiniowany projekt jedynie w tym zakresie należy ocenić pozytywnie.
W projektowanym rozporządzeniu w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa albo jednostki samorządu terytorialnego kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu Minister Sprawiedliwości uzupełnia także lukę prawną w obowiązujących przepisach i wprowadza nowe regulacje dotyczące wynagradzania adwokatów w sprawach dotyczących zamówień publicznych oraz zażaleń rozpoznawanych przez inny skład tego samego sądu, gdy organem odwoławczym był sąd rejonowy. Do tej pory brak było uregulowań dotyczących wysokości opłat za czynności adwokackie w tego typu sprawach. Rozszerzenie katalogu opłat za czynności adwokackie uznać należy za właściwe, albowiem takie rozwiązanie wyeliminuje rozbieżności w orzecznictwie i pozwoli stronom określić w sposób kompleksowy koszty takiego postępowania. Za zasadne uznać także należy wprowadzenie zmiany w § 15 ust. 3 rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie w sprawie opłat za czynności adwokackie. Wobec treści wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 października 2023 r. SK 105/20 i utraty mocy obowiązującej § 15 ust. 2 rozporządzenia zasadnym i koniecznym było wprowadzenie projektowanej zmiany.
W aktualnie opiniowanym projekcie brak jest uregulowania kwestii związanych z wysokością wynagrodzenia za postępowanie apelacyjne prowadzone przed sądem apelacyjnym, z uwagi na uznanie dotychczas obowiązującego przepisu za niezgodny z Konstytucją RP. Projektodawca ogranicza się do wskazania, że w efekcie pominięcia tego przepisu opłaty będzie się ustalać w oparciu o § 5 rozporządzenia (sprawy najbardziej zbliżonego rodzaju). Tak przyjęta przez projektodawcę konstrukcja doprowadzi do rozbieżności w orzecznictwie i różnicowania wysokości wynagrodzenia pełnomocników w zależności od składu rozstrzygającego daną sprawę. Projektodawca winien niezwłocznie podjąć działania mające na celu wprowadzenie jednolitych zasad i winien je określić w przedmiotowym rozporządzeniu.
Negatywnie należy również ocenić pominięcie przez Ministra Sprawiedliwości wynagrodzenia adwokatów za konieczność pełnienia dyżurów w tzw. postępowaniu przyspieszonym. Minister Sprawiedliwości nakłada na adwokatów obowiązek pełnienia dyżurów, w tym w dni wolne od pracy, oczekując pełnej dyspozycji, jednocześnie nie przewidując żadnego wynagrodzenia. Obowiązek pełnienia dyżurów i pozostawania w gotowości do świadczenia pracy, bez wynagrodzenia, jest rozwiązaniem niespotykanym w żadnej innej grupie zawodowej. Niewątpliwie wyprowadzenie wynagrodzenia za dyżury adwokatów jest możliwe w drodze projektowanego rozporządzenia i nie wymaga zmian ustawowych. Środowisko adwokackie oczekuje, że Minister Sprawiedliwości podejmie niezwłocznie działania eliminujące rozwiązania zobowiązujące adwokatów do świadczenia pomocy prawnej z urzędu bez wynagrodzenia.
Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej zdecydowanie negatywnie ocenia projekt rozporządzenia także w tym zakresie, w jakim Minister Sprawiedliwości zaproponował w wersji zmienionej na skutek uwag zgłoszonych w toku dotychczas prowadzonych uzgodnień, konsultacji publicznych i opiniowania, utrzymanie § 6 rozporządzenia (projektowany § 6), czyli utrzymywanie obowiązku wykazania przez pełnomocnika bezskuteczności egzekucji prowadzonej w związku z zasądzeniem wynagrodzenia pełnomocnika z urzędu od przeciwnika procesowego. Obciążanie pełnomocnika wygrywającego sprawę obowiązkiem wszczęcia postępowania egzekucyjnego i wykazania bezskuteczności egzekucji kosztów prowadzi do różnicowania wypłaty wynagrodzeń pełnomocników w zależności od wyniku sprawy, co nie jest rozwiązaniem pożądanym. Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej zwraca uwagę, iż świadczenie pomocy prawnej z urzędu jest realizacją pomocy prawnej na rzecz konkretnego beneficjenta tej pomocy i nie może obejmować czynności innych, niż li tylko te, które dotyczą realizacji tej pomocy. Skoro Skarb Państwa jest obowiązany do ponoszenia tych kosztów, to jednocześnie nie można wymagać od pełnomocnika podejmowania działań związanych z koniecznością prowadzenia de facto kolejnego postępowania, aby te koszty otrzymać. Obowiązkiem Skarbu Państwa jest wypłacenie tych kosztów i podejmowanie we własnym zakresie i na własny rachunek działań zmierzających do ich ewentualnego wyegzekwowania od innego podmiotu. Nakładanie takiego obowiązku na pełnomocnika świadczącego pomoc prawną nie ma tak uzasadnienia, jak i podstawy prawnej. Wprowadzenie takiego obowiązku w rozporządzeniu jest też przekroczeniem upoważnienia ustawowego do wydania przedmiotowego rozporządzenia. Delegacja ustawowa pozwala tylko na określenie szczegółowych zasady ponoszenia kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez Skarb Państwa albo jednostkę samorządu terytorialnego, nie zaś na zobowiązywanie adwokata do dokonywania dodatkowych czynności, aby Skarb Państwa mógł takie koszty ostatecznie ponieść, jak wymaga tego art. 29 ust. 1 Prawa o adwokaturze.
Zmiana w zakresie wyeliminowania obowiązku wykazania bezskuteczności egzekucji jest zmianą oczekiwaną przez środowisko adwokackie. Analizując stanowisko projektodawcy w związku z dotychczasowymi konsultacjami, wskazać należy, że aby wyeliminować projektowany § 6 wystarczy dokonać drobnej korekty legislacyjnej w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego poprzez wprowadzenie jednoznacznego uregulowania pozwalającego na przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej, udzielonej przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu, każdorazowo od Skarbu Państwa. Takie rozwiązanie jest w stanie zagwarantować pełnomocnikom możliwość uzyskania pełnego wynagrodzenia za świadczoną pracę. Naczelna Rada Adwokacka zwracała już wcześniej uwagę na konieczność wprowadzenia zmiany w tym zakresie i rekomenduje wprowadzenie zmian w systemie prawa poprzez wprowadzenie niżej wskazanego uregulowania:
"Koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielanej z urzędu w każdym przypadku ponosi Skarb Państwa. W sprawie prowadzonej na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, w której kosztami procesu został obciążony przeciwnik procesowy strony korzystającej z pomocy prawnej udzielonej przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu lub inna strona, niż strona korzystająca z pomocy prawnej udzielonej przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu, sąd zasądza zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu od przeciwnika tej strony na rzecz Skarbu Państwa z jednoczesnym przyznaniem od Skarbu Państwa i poleceniem wypłaty równowartości tych kosztów na rzecz pełnomocnika procesowego strony korzystającej z pomocy prawnej udzielonej z urzędu z sum Skarbu Państwa".
Takie rozwiązanie ujednolici zasady zasądzania i wypłacania wynagrodzenia pełnomocnikowi ustanowionemu z urzędu. Przypomnieć należy, że Skarb Państwa ma obowiązek wypłaty wynagrodzenia za świadczenie pomocy prawnej, wszak to Skarb Państwa jest zleceniodawcą tych czynności. Nie ma żadnych podstaw do przerzucania odpowiedzialności Skarbu Państwa za wyegzekwowanie kosztów procesu od strony przegrywającej na pełnomocników. Należy podjąć wysiłek i wprowadzić jasne zasady polegające na każdorazowym przyznawaniu kosztów udzielonej pomocy prawnej z urzędu od Skarbu Państwa, niezależnie od wyniku postępowania i rodzaju sprawy. Konieczność korekty legislacyjnej na poziomie ustawy nie stanowi dla projektodawcy usprawiedliwienia do zaniechania eliminacji § 6 rozporządzenia z systemu prawa.
Dodać także należy, że Minister Sprawiedliwości ogranicza projektowane rozwiązania do wskazania, że wprowadzenie nowego rozporządzenia związane jest z wyrokami Trybunału Konstytucyjnego, nie wyjaśnia jednak, z jakich przyczyn nie dostrzega zasadności waloryzacji (urealnienia) wynagrodzenia za czynności adwokackie. W tym aspekcie Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej przedstawia negatywną ocenę opiniowanego projektu rozporządzenia.
Jakkolwiek opiniowany projekt zakłada zrównanie stawek stanowiących podstawę zasądzenia na rzecz adwokatów opłat za świadczenie pomocy prawnej z urzędu w stosunku do obowiązującego obecnie uregulowania obejmującego wysokość opłat za czynności adwokackie, to jednak zaproponowane w projekcie wynagrodzenie nie zostało w żaden sposób zwaloryzowane. To na Skarbie Państwa ciąży ustawowy obowiązek ponoszenia kosztów pomocy prawnej z urzędu, a postulaty te podnosi nie tylko Naczelna Rada Adwokacka, ale również inne środowiska prawnicze. Opiniowany projekt rozporządzenia w zakresie, w jakim nie przewiduje waloryzacji prowadzącej do urealnienia wysokości wynagrodzenia pełnomocników ocenić należy negatywnie.
Sam fakt stworzenia prawnej możliwości podwyższenia wynagrodzenia pełnomocników do 600% stawki podstawowej stanowi jedynie wykonanie obowiązków wynikających z wyroków Trybunału Konstytucyjnego w zakresie zrównania stawek i nie może być wyznacznikiem do określenia stawki minimalnego wynagrodzenia za czynności adwokackie świadczone z urzędu na poziomie nieadekwatnym do nakładu pracy pełnomocników. Dokonana przez Ministra Sprawiedliwości ocena skutków finansowych opiniowanego rozporządzenia przyjmuje wzrost wydatków budżetu Państwa na poziomie 120 mln zł w skali roku. Taka ocena stanowi jasny komunikat, że pomimo wprowadzenia możliwości podwyższenia stawek minimalnych do 600% Minister Sprawiedliwości przyjmuje, że faktycznie przepis ten nie będzie stosowany, albowiem nie zabezpieczono wystarczających środków na ten cel - co także należy ocenić negatywnie.
Zaproponowane w projekcie rozporządzenia stawki wynagrodzenia, choć matematycznie ulegają zwiększeniu, są nieadekwatne do obecnych warunków ekonomicznych oraz stale rosnących kosztów prowadzenia działalności gospodarczej i świadczenia pomocy prawnej. Zaakcentować należy, że wysokość otrzymywanego przez adwokatów wynagrodzenia za świadczenie pomocy prawnej w większości wypadków nie pokrywa kosztów, które adwokaci ponoszą, aby świadczyć pomoc prawną z urzędu na rzecz obywateli. Tytułem przykładu wskazać należy sprawy z zakresu prawa pracy czy ubezpieczeń społecznych, sprawy nieletnich, jak też rodzinne i opiekuńcze. Naczelna Rada Adwokacka wielokrotnie zwracała uwagę, że niezbędne jest urealnienie kosztów pomocy prawnej do obowiązujących warunków rynkowych. Wysokość wynagrodzenia adwokatów świadczących pomoc prawną z urzędu zostały obecnie określone na poziomie wynagrodzeń adwokatów świadczących pomoc prawną z wyboru z 2015 roku. Analizując wysokość wynagrodzeń adwokackich, warto przywołać dane dotyczące minimalnego wynagrodzenia za pracę w Polsce, które w 2015 r. wynosiło 1 750 zł brutto, a od 1 stycznia 2024 r. wynosi 4 242 zł brutto, a 1 lipca 2024 r. zostanie zwiększone do 4 300 zł brutto. Te dane obrazują skalę dynamicznie zachodzących zmian dotyczących wynagradzania za świadczenie pracy, które nie obejmują jednak pełnomocników i obrońców z urzędu przydzielanych osobom będącym w trudnej sytuacji materialnej, którym taką pomoc ma zapewnić i opłacić Państwo. Urealnienie wysokości wynagrodzenia wymaga co najmniej działań mających na celu podwyższenie ich do takiego poziomu, jaki Minister Sprawiedliwości przewidział w 2015 r. przy przyjęciu wysokości minimalnego wynagrodzenia na poziomie 4 242 zł brutto miesięcznie (od dnia 1 stycznia 2024 r.).
Dla zobrazowania poszczególnych procentowych wartości wynagrodzenia pełnomocników (obrońców) poniżej wskazano przykłady możliwej do zastosowania waloryzacji wynagrodzeń, przy zachowaniu takiego samego procentowego udziału w minimalnym wynagrodzeniu za pracę:
* wynagrodzenie w sprawach karnych objętych dochodzeniem w 2015 r. zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 22.10.2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie wynosiło 360 zł, co stanowiło 20,58% minimalnego wynagrodzenia, tj. kwoty 1 750 zł. Przy zachowaniu takich samych proporcji
wynagrodzenie pełnomocników za tego typu sprawę od dnia 1.01.2024 r. winno wynosić 873 zł, tj. 20,58% z kwoty 4 242 zł,
* wynagrodzenie w sprawach o rozwód w 2015 r. zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 22.10.2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie wynosiło 720 zł, co stanowiło 41,15% minimalnego wynagrodzenia, tj. kwoty 1 750 zł. Przy zachowaniu takich samych proporcji wynagrodzenie pełnomocników za tego typu sprawę od dnia 1.01.2024 r. winno wynosić 1 745 zł, tj. 41,15% z kwoty 4 242 zł,
* wynagrodzenie w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku w 2015 r. zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 22.10.2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie wynosiło 120 zł, co stanowiło 6,86% minimalnego wynagrodzenia, tj. kwoty 1 750 zł. Przy zachowaniu takich samych proporcji wynagrodzenie pełnomocników za tego typu sprawę od dnia 1.01.2024 r. winno wynosić 291 zł, tj. 6,86% z kwoty 4 242 zł.
Środowisko adwokackie oczekuje urealnienia wynagrodzeń za świadczenie pomocy prawnej z urzędu i dostosowania ich do aktualnych realiów rynkowych, a samo zrównanie wynagrodzeń pełnomocników i obrońców bez ich waloryzacji uznać należy za niewystarczające.
Na marginesie zwrócić należy uwagę, że Prezes Naczelnej Rady Adwokackiej w piśmie z 15 grudnia 2023 r. - w związku z konsekwentnie zgłaszanymi w imieniu Adwokatury Polskiej postulatami dotyczącymi konieczności zabezpieczenia w ustawie budżetowej środków finansowych na pokrycie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej przez adwokatów z urzędu, tak aby obywatele, których nie stać na pokrycie tych kosztów, mieli zabezpieczone prawo do rzetelnego procesu sądowego, w tym dostęp do adwokata, któremu wynagrodzenie zostanie wypłacone przez Skarb Państwa - zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości, aby w oparciu o art. 139 ust. 2 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych przedstawił Ministrowi Finansów, celem włączenia do projektu ustawy budżetowej po stronie dochodów i wydatków sądownictwa powszechnego, zdecydowanie zwiększoną kwotę, niż kwota przedstawiona przez poprzedniego Ministra Sprawiedliwości w ustawie budżetowej skierowanej przez poprzednią Radę Ministrów do Sejmu RP (240 000 000 zł). Jedynie bowiem w gestii Ministra Sprawiedliwości pozostaje określenie kwoty planowanych wydatków budżetu Państwa w oparciu o przewidywane wydatki we wskazanej części budżetu celem włączenia ich wysokości do projektu ustawy budżetowej, która była przedmiotem prac Rady Ministrów. Zabezpieczenie tych środków finansowych w budżecie to pierwszy krok, który - gdyby został wykonany - pozwoliłby na urealnienie wynagrodzeń za świadczenie pomocy prawnej z urzędu i dostosowanie ich do aktualnych realiów rynkowych.
Podjęcie niezwłocznego działania w celu rozwiązania tego palącego problemu w ramach prowadzonych prac legislacyjnych związanych ze zmianami przedmiotowych rozporządzeń, będzie dowodem, że z jednej strony Minister Sprawiedliwości rzeczywiście zamierza rozwiązać tę kwestię, a z drugiej będzie faktycznym wyrazem dbałości o realizację tzw. prawa ubogich.
Poprzedni Minister Sprawiedliwości, pomimo wielu apeli, nie dostrzegał przedmiotowego problemu w kontekście należytej ochrony prawa najuboższych obywateli do sądu, w tym dostępu do pomocy prawnej świadczonej z urzędu i nie chciał rozwiązać tego problemu.