Korpalski Mariusz, Nowak Wiktoria, Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich. Komentarz do Dyrektywy Rady 93/13/EWG
Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich. Komentarz do Dyrektywy Rady 93/13/EWG
Wprowadzenie
Dyrektywa 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich została implementowana do polskiego porządku prawnego w roku 2000. Jednak pierwsza dekada obowiązywania tych przepisów nie przyniosła większego zainteresowania nimi w świecie prawniczym, zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie, ani też nie wywarła istotnego wpływu na umowy zawierane z konsumentami. Pierwszym zwiastunem nadchodzącej zmiany był wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie, Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z 14.12.2010 r. w sprawie klauzul indeksacyjnych używanych przez Bank Millennium SA w umowach kredytowych (XVII AmC 426/09, numery wpisów do Rejestru Klauzul Niedozwolonych prowadzonego przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów). Od tego czasu dyrektywa stała się obiektem zainteresowania środowisk konsumenckich w kontekście dopuszczalności mechanizmów walutowych (denominacji i indeksacji) w umowach kredytowych. Pierwszy pozew indywidualny w „sprawie frankowej” został złożony w roku 2012. Po tąpnięciu notowań PLN do CHF w „czarny czwartek” 15.01.2015 r. tysiące osób zdały sobie sprawę ze skali ryzyka walutowego zawartego w tych umowach. W taki sposób dyrektywa dotycząca całego obrotu konsumenckiego stała się narzędziem wykorzystywanym głównie przez jedną grupę konsumentów: kredytobiorców w kredytach denominowanych lub indeksowanych do CHF i innych walut (EUR, JPY i USD).
Dyrektywa przez dłuższy czas doświadczała losu wielu regulacji wspólnotowych i unijnych wprowadzanych do krajowego porządku prawnego. Implementacja regulacji formalnie nastąpiła, ale ich recepcja w praktyce stosowania prawa (zarówno w przygotowywaniu umów, jak i w ich stosowaniu, a także w rozstrzyganiu sporów) następowała z dużym opóźnieniem. Dość wskazać, że pierwsze pytanie prejudycjalne do TSUE zostało zadane przez polski sąd w 2017 r. (wniosek złożony przez Sąd Rejonowy w Siemianowicach Śl., C-176/17, Profi Credit Polska SA przeciwko Mariuszowi Wawrzoskowi, EU:C:2018:711), a przez Sąd Najwyższy dopiero w 2023 r. (postanowienie z 6.10.2023 r., III CZP 126/22, LEX nr 3611657). Powyższe zjawisko zdiagnozowane przez prof. Ewę Łętowską jako „wyspy prawa wspólnotowego” w krajowym porządku prawnym nasuwało smutną refleksję, że prawo w książkach to inne prawo niż prawo w działaniu. Sytuacja zmieniła się istotnie wraz z wydaniem przez Trybunał wyroku w sprawie polskich kredytobiorców, którzy zaciągnęli kredyt indeksowany do CHF w Raiffeisen Bank Polska SA (wyrok TS z 3.10.2019 r., C-260/18, Kamil Dziubak i Justyna Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AG, EU:C:2019:819). Problematyka stosowania dyrektywy trafiła na czołówki serwisów informacyjnych i pierwsze strony gazet, a nawet do telewizji śniadaniowej. Była to niewiarygodna kariera dyrektywy, która z kopciuszka zmieniła się w królową balu.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej miał okazję wydać grubo ponad 100 orzeczeń dotyczących wykładni przepisów dyrektywy. Kilkanaście wyroków i postanowień zapadło w sprawach polskich. Kilkadziesiąt orzeczeń zapadło w sprawach kredytów z elementem walutowym (walutowych, denominowanych lub indeksowanych do waluty obcej). Powstał więc gąszcz interpretacji i wątków, budowanych i nakładających się na siebie przy użyciu instrumentarium często znacząco odbiegającego od praktyki krajowego stosowania prawa. Nie istnieje ani jednolity katalog tych orzeczeń, ani wyszukiwarka poszczególnych wątków i zagadnień. Osoba chcąca zapoznać się z dorobkiem unijnym dotyczącym dyrektywy jest skazana na przechodzenie od orzeczenia do orzeczenia przez system wzajemnych odwołań, który jest tyleż precyzyjny, co niewystarczający dla szybkiego dotarcia do odpowiedniego zagadnienia i uzyskania szerszego obrazu regulacji.
Sytuacja dojrzała więc do uporządkowania dorobku unijnego przez odniesienie do poszczególnych artykułów dyrektywy, których dotyczą kolejne wyroki i postanowienia TSUE. Dyrektywa jest aktem niezwykle lakonicznym, z definicji zakładającym wypełnienie jej treścią w praktyce orzeczniczej Trybunału. Trzeba bowiem pamiętać, że orzecznictwo TSUE ma walor precedensowy i wiąże zarówno Trybunał, jak i sądy krajowe w procesie wykładni prawa Unii, w tym – dyrektywy.
Poszczególne przepisy dyrektywy stały się kanwą dla wielu użytecznych w praktyce uściśleń i rozgraniczeń pojęć służących dookreśleniu zakresu ochrony konsumenta przed zastosowaniem nieuczciwych warunków umownych. Warto w tym miejscu wskazać na następujące przykłady unaoczniające znaczenie dorobku unijnego wypracowanego na gruncie dyrektywy:
rozgraniczenie na gruncie art. 1 ust. 1 pomiędzy odpowiedzialnością pozaumowną, np. odszkodowawczą, a odpowiedzialnością zmierzającą do odwrócenia wszelkich skutków zastosowania nieuczciwego warunku umownego (pierwsza nie jest objęta dyrektywą, a druga – obejmująca zwrot bezpodstawnego wzbogacenia – tak);
rozgraniczenie pomiędzy warunkiem odpowiadającym przepisowi prawa krajowego w zakresie praw i obowiązków stron umowy w rozumieniu art. 1 ust. 2 a warunkiem odpowiadającym wprawdzie prawu krajowemu, ale dotyczącym sankcji zastosowania nieuczciwego warunku, wynikającej z art. 6 ust. 1 (pierwszy warunek wyłączony jest z zakresu działania dyrektywy, a drugi warunek – nie);
uściślenie, że osoba prywatnie udzielająca zabezpieczenia zobowiązań gospodarczych nie jest konsumentem na gruncie art. 2, jeżeli jest powiązana z dłużnikiem głównym znacznym pakietem właścicielskim lub jest piastunem organów dłużnika głównego;
uściślenie, że na gruncie art. 2 osoba zaciągająca prywatne zobowiązanie razem z osobą fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą nie tylko sama cieszy się statusem konsumenta, ale co więcej jej status rozciąga się na tę osobę fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą;
rozgraniczenie na gruncie art. 3 pomiędzy właściwą i niewłaściwą umową kredytu indeksowanego do waluty obcej, przy czym podział na klauzulę spreadu i klauzulę ryzyka ma zastosowanie tylko w tym drugim przypadku;
dookreślenie przesłanek dopuszczalności na gruncie art. 4 umowy pozasądowo sanującej nieuczciwy warunek umowy, do których zalicza się należyte pouczenie konsumenta przez przedsiębiorcę o nieuczciwym charakterze warunku i wynikających z tego skutkach;
przesądzenie o niedopuszczalności tzw. argumentu cenowego na gruncie art. 4 ust. 2, czyli argumentacji, zgodnie z którą nieuczciwy charakter warunku pozwolił uzyskać niższą cenę towaru lub usługi;
wyjaśnienie, że przyjmowane na gruncie art. 5 założenie „rozważnego i uważnego konsumenta” dotyczy standardu staranności przedsiębiorcy, a nie konsumenta;
uściślenie, że na gruncie art. 6 ust. 1 sankcja braku związania konsumenta nieuczciwymi warunkami oznacza ich bezskuteczność od momentu zawarcia umowy jedynie z zastrzeżeniem rezygnacji z sankcji przez konsumenta (po należytym pouczeniu przez sąd, chyba że konsument z własnej inicjatywy kwestionuje ważność umowy);
uściślenie, że zasada skuteczności wynikająca z art. 7 ust. 1 sprzeciwia się odmowie przyznania konsumentowi pełnego zwrotu kosztów postępowania, jeżeli konsument miał rację co do nieuczciwego charakteru warunku, a działanie przedsiębiorcy w złej wierze doprowadziło do złożenia pozwu przez konsumenta;
uściślenie, że wpis do rejestru klauzuli niedozwolonej na podstawie prawa krajowego zgodnie z art. 8 jest skuteczny nie tylko wobec przedsiębiorcy, który stosował tę klauzulę, lecz także wobec innych przedsiębiorców, którzy stosowali podobne treściowo klauzule.
Lakoniczność przepisów dyrektywy oznacza też, że wiele problemów prawnych znajduje rozwiązanie przez kilka przepisów lub na przecięciu kilku przepisów. Tak np. problem ciężaru dowodu zastosowania badanego warunku ciąży na konsumencie (art. 3 ust. 1), ale już ciężar dowodu jego indywidualnego uzgodnienia ciąży na przedsiębiorcy (art. 3 ust. 2 zdanie trzecie), podobnie jak ciężar dowodu przekazania informacji koniecznych dla zrozumienia skutków zastosowania warunku (art. 5). Na przedsiębiorcy spoczywa bowiem ciężar wykazania jednoznaczności i przejrzystości warunku (art. 4 ust. 2).
Podobnie format informacji przekazywanych przez przedsiębiorcę konsumentowi w procesie przygotowywania umowy, jak również w procesie jej kontroli wynika z art. 3 ust. 1 (jako kryterium nieuczciwego charakteru warunku), art. 4 ust. 2 (jako kryterium braku jednoznaczności i przejrzystości) i art. 7 ust. 1 (na etapie badania warunku ex post zawarcia umowy).
Również standard uważnego i rozważnego konsumenta daje się wywieść z art. 2, 3 i 5, z których wynika, że standard ten określa poziom staranności przedsiębiorcy, a nie konsumenta. Chodzi bowiem o ciążący na przedsiębiorcy obowiązek przekazywania informacji obiektywnie niezbędnych do uzyskania przez drugą stronę umowy wiedzy odpowiadającej standardowi właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta.
Odniesienie w warunku umownym do warunków rynkowych jako umowne kryterium ustalania wysokości praw i obowiązków stron jest równoznaczne z dowolnością w jej ustalaniu i nieuczciwością takiego warunku (art. 3 ust. 1). Dopuszczalne jest natomiast porównanie parametrów umówionego świadczenia do warunków rynkowych z momentu zawarcia umowy (art. 4 ust. 1). Niedopuszczalne jest jednak zastosowanie przepisu krajowego zawierającego klauzule generalne celem wprowadzenia do umowy w miejsce nieuczciwego warunku ogólnego odniesienia do warunków rynkowych (art. 6 ust. 1).
Jeżeli chodzi o moment, na który nieuczciwy warunek podlega badaniu, to art. 4 ust. 1 przesądza, że jest to moment zawarcia umowy. Jednak moment udostępnienia warunku konsumentowi do zapoznania się powinien poprzedzać ten moment tak, żeby konsument mógł bez presji zapoznać się z treścią warunku i podjąć decyzję o związaniu się nim (art. 5). Z kolei możliwość utrzymania umowy w mocy w pozostałym zakresie należy badać na moment orzekania, podobnie jak interes konsumenta w rezygnacji z sankcji (art. 6 ust. 1).
Omówienie zasad ochrony konsumenta wynikających z dyrektywy nie byłoby kompletne bez wzmianki o konwergencji zasad ochrony konsumenta i klienta detalicznego (nieprofesjonalnego) na rynku finansowym. Klient detaliczny (nieprofesjonalny) na rynku finansowym może, ale nie musi mieć statusu konsumenta na gruncie art. 2 dyrektywy, a w każdym razie podlega ochronie jako zdecydowanie słabszy uczestnik obrotu niż instytucja finansowa. Obowiązki lojalnościowe instytucji finansowej w zakresie uwzględniania ryzyka rynkowego (w szczególności ryzyka zmian terminowych kursów walutowych) są formułowane w bardzo zbliżonej postaci na gruncie dyrektywy (art. 3 ust. 1, zob. postanowienie TS z 18.10.2023 r., C-117/23, VU i IT przeciwko Eurobank Bulgaria, EU:C:2023:788, teza 1 i pkt 38) i art. 26–37 dyrektywy MiFID 2006/73/WE. Wynika to z obserwacji, że „cechą specyficzną transakcji finansowych jest nieporównywalnie wielki stopień trudności w przełamywaniu deficytu transparentności” .
Mariusz Korpalski
Warszawa 1.02.2024 r.
Uwzględniono stan prawny na 1.04.2024 r.
1.Wprowadzenie
1.
Przepis zakłada częściowe ujednolicenie zasad ochrony konsumenta w Unii Europejskiej. Ujednolicenie ma na celu przede wszystkim podnoszenie poziomu ochrony konsumenta we wszystkich krajach Unii (zob. motywy 6, 9 i 10 preambuły). Ma to również na celu ułatwianie zorientowania się w standardach ochrony konsumenta obowiązujących w różnych krajach. W tym kontekście ujednolicenie zasad ochrony ma służyć budowaniu rynku wewnętrznego Unii (zob. motywy 1, 2, 6 i 10 preambuły).
2.
Konsensus polityczny umożliwił przyjęcie jako celu dyrektywy jedynie częściowej harmonizacji zasad ochrony konsumenta (zob. motyw 12 preambuły). Przejawia się to z jednej strony w objęciu dyrektywą wyłącznie wzorców umownych i umów indywidualnie narzuconych, przy wyłączeniu warunków indywidualnie uzgodnionych (czemu daje wyraz art. 3 ust. 1), a z drugiej strony w przykładowym i niewiążącym charakterze wykazu warunków zawartym w załączniku do dyrektywy.
3.
Z kolei wyłączenie spod działania dyrektywy umów o pracę,...
Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX