Bocheńska Aleksandra, Zatrudnienie i ochrona trwałości stosunku pracy nauczyciela akademickiego

W polskim piśmiennictwie brakuje szerszego opracowania w całości lub znacznej części poświęconego statusowi prawnemu nauczyciela akademickiego. Zdecydowana większość publikacji odnosi się do poszczególnych elementów zatrudnienia tej kategorii pracowników, tj. podstawy nawiązania stosunku pracy, charakteru prawnego dodatkowego zatrudnienia, wypowiedzenia stosunku pracy czy też skutków orzeczeń organów dyscyplinarnych.

Omawiana grupa zawodowa charakteryzuje się pewnym szczególnym statusem prawnym, który wyróżnia ją na tle statusu zatrudnionych na gruncie innych pragmatyk pracowniczych. Starając się wypełnić powyższy niedostatek piśmiennictwa, zdecydowałam się na omówienie problematyki zatrudnienia nauczycieli akademickich w kontekście ochrony trwałości ich stosunku pracy. W pracy nie zawarłam ogólnych rozważań dotyczących definicji i zakresu ochrony trwałości stosunku pracy, uznając, że praca naukowa kierowana jest do określonego kręgu adresatów i opisywanie podstawowych zagadnień prawa pracy nie jest konieczne. Przedstawiam natomiast ewolucję rozwiązań ustawowych w zakresie podstaw zatrudnienia nauczycieli akademickich i towarzyszące jej zmiany w zakresie ochrony trwałości stosunku pracy. W opracowaniu podejmuję również próbę rozwiązania problemu między odrębnością interesów szkoły wyższej, zainteresowanej wysokim poziomem dokonań naukowych i aktywności dydaktycznej, a niezbędną ochroną trwałości stosunku pracy, podyktowaną zarówno względami rodzinno-osobistymi, jak i pełnieniem funkcji społecznych czy publicznych.

Zasadniczą tezą pracy jest próba wykazania, że zatrudnienie nauczycieli akademickich i związana z nim ochrona trwałości ich stosunku pracy muszą być podporządkowane podstawowym celom szkoły wyższej, a więc efektom badań naukowych, jakości nauczania oraz wychowaniu studentów rozumianym jako kształtowanie ich postaw zarówno na etapie edukacji, jak i w przyszłym życiu zawodowym. Staram się też wykazać, że w kolejnych rozwiązaniach ustawowych dostrzegalny jest brak konsekwencji ustawodawcy w zakresie podstaw (źródeł) zatrudnienia nauczycieli akademickich. Nie jest to jednak zarzut odnoszący się wyłącznie do omawianego kręgu zatrudnionych. Formułowany jest on również na gruncie innych pragmatyk pracowniczych.

Omawiam zakres pojęcia nauczyciela akademickiego na gruncie ustawodawstwa z okresu XX-lecia międzywojennego oraz regulacji powojennych. Pragnę uzasadnić tezę o słuszności włączenia nauczycieli akademickich do kręgu zawodów zaufania publicznego. Na gruncie art. 17 Konstytucji RP tego rodzaju kwalifikacja może budzić wątpliwości, ale przedstawiona przeze mnie argumentacja zmierza w kierunku uznania, że omawiany zawód w społecznym odbiorze bezsprzecznie traktowany jest jako związany z zaufaniem publicznym i to w znacznie większym stopniu niż niektóre zawody korzystające z tego przymiotu na mocy odrębnych ustaw.

W monografii prezentuję podstawy zatrudnienia pracowniczego nauczycieli akademickich ze szczególnym uwzględnieniem zróżnicowania w tym zakresie, także w ujęciu historycznym (mianowanie, umowa o pracę, wybór, powołanie). Podnoszę również problematykę zatrudnienia niepracowniczego nauczycieli akademickich. Przedstawiam istotę i charakter prawny mianowania jako źródła stosunku pracy, wskazując między innymi na aktualny zakres podmiotowy mianowania w szkolnictwie wyższym. Podjęłam również próbę analizy zasadniczych cech stosunku pracy z mianowania i odniesienia ich do podstaw nawiązania stosunku pracy z nauczycielem akademickim.

Z powyższą problematyką wiążą się dalsze rozważania dotyczące stosowania przepisów Kodeksu pracy do stosunków pracy z mianowania. Zdecydowałam się na pominięcie ogólnych rozważań dotyczących zatrudnienia na podstawie umowy o pracę przewidzianych w Kodeksie pracy, wychodząc z założenia, że jest to problematyka tylko w pewnym zakresie odrębnie regulowana w ustawie - Prawo o szkolnictwie wyższym. Stąd też dalej zajmuję się ochroną trwałości stosunku pracy nauczycieli akademickich zatrudnionych na podstawach umownych zarówno terminowych, jak i bezterminowych. Staram się przedstawić problematykę ochrony trwałości umownych stosunków pracy nauczyciela akademickiego zarówno przed wypowiedzeniem, jak i przed ich niezwłocznym rozwiązaniem. W opracowaniu przedstawiam nominację nauczyciela akademickiego przez pryzmat instrumentów prawnych służących wzmożonej ochronie trwałości stosunku pracy z mianowania. W pewnym sensie zarówno pojęcie stabilizacji, jak i instrumenty jej służące traktuję jako odpowiednik powszechnej ochrony trwałości stosunków pracy opartych na podstawach umownych. W ramach tego rozdziału omawiam również dość kontrowersyjnie uregulowaną problematykę wygaśnięcia stosunku pracy mianowanego nauczyciela akademickiego.

Wychodząc z założenia, że ochrona trwałości stosunku pracy podyktowana względami natury osobistej lub rodzinnej pracownika nie budzi w doktrynie i orzecznictwie istotniejszych kontrowersji, w kolejnym rozdziale koncentruję się na zaprezentowaniu ochrony związanej z pełnieniem przez nauczyciela akademickiego funkcji publicznych i społecznych. Staram się wykazać, że ochrona dyktowana powyższymi względami musi w wielu przypadkach ustąpić przed koniecznością realizowania przez szkoły wyższe ustawowych zadań naukowych i dydaktycznych oraz celów misyjnych przyjętych w strategiach danej szkoły wyższej. Monografia porusza także problematykę konstytucyjnej zasady równego traktowania, uwzględniając niektóre rozwiązania przyjęte w ustawie - Prawo o szkolnictwie wyższym, a mające bezpośredni wpływ na ochronę trwałości stosunku pracy nauczyciela akademickiego, oraz regulacji prawnej dotyczącej dodatkowego zatrudnienia nauczycieli akademickich, a także wpływu ocen okresowych na utrzymanie miejsca pracy.

Niniejsze opracowanie stanowi częściowo zmienioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Rozprawa ta została napisana pod kierunkiem Pana prof. zw. dr. hab. Zdzisława Niedbały, któremu dziękuję za pomoc i opiekę promotorską. Serdecznie dziękuję Panu Kanclerzowi UAM Stanisławowi Wachowiakowi, który zachęcił mnie do podjęcia trudu napisania rozprawy doktorskiej. Bardzo dziękuję Panu Prorektorowi Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu prof. UAM dr. hab. Andrzejowi Lesickiemu, dzięki któremu zyskałam niepowtarzalną możliwość wnikliwego spojrzenia na praktyczne aspekty stosowania ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym. W tym miejscu pragnę również bardzo podziękować Pani dr Agnieszce Pyrzyńskiej i Panu prof. UAM dr. hab. Jarosławowi Mikołajewiczowi za wnikliwe uwagi, które przyczyniły się do powstania ostatecznej wersji monografii.