Stefańska Blanka Julita, Zatarcie skazania

Przedmiotem pracy jest zatarcie skazania w polskim i hiszpańskim prawie karnym, ze szczególnym zaakcentowaniem rozwiązań polskich. W hiszpańskim ustawodawstwie skutki zbliżone do zatarcia skazania powoduje anulowanie zaszłości karnych (la cancelación de antecedentes penales). Jest ono na język polski tłumaczone jako zatarcie skazania .

Inspiracją do podjęcia się opracowania instytucji zatarcia skazania był fakt, że jej skutki w istotny sposób wpływają na funkcjonowanie skazanego w społeczeństwie, ułatwiając mu ponowne włączenie się w główny nurt życia obywatelskiego oraz pełną integrację.

Znaczenie społeczne tej instytucji polega na tym, że niweluje ona skutki prawne skazania, które dotykają skazanego w różnych dziedzinach życia społecznego, a także w sferze prywatnej. Skutki te oddziałują na skazanego nie tylko w okresie wykonywania kary, ale także po jej zakończeniu i nie wchodzą wprost w zakres dolegliwości samej kary. Czasami są przy tym bardziej dotkliwe niż kara i czynią skazanych na długie lata obywatelami drugiej kategorii. Skazany traci uzyskaną nieraz wieloletnim wysiłkiem pozycję społeczną, której w większości wypadków nie może odzyskać nawet długo po odbyciu kary.

Zatarcie skazania stwarza szansę na zmianę tej sytuacji. Opiera się ono na założeniu, że człowiek, który karę odcierpiał i przez dłuższy czas zachowuje się nienagannie, zasługuje na to, by przywrócono mu utracone prawa lub zdolność do ich odzyskania. Chodzi o to, by sprawca przestępstwa nie pozostawał przez całe życie wyeliminowany ze społeczeństwa, by piętno skazania nie obciążało go do końca życia.

Zatarcie skazania zmienia status prawny człowieka, otwierając możliwość przekreślenia przeszłości i rozpoczęcia nowego etapu życia społecznego. Zapobiega utrzymywaniu następstw skazania w nieskończoność i umożliwia ponowną adaptację społeczną skazanego. Jest wyrazem humanizmu, zmierza do odbudowania porządku społecznego zakłóconego przez przestępstwo oraz motywuje skazanego, by zszedł z drogi przestępczej. Karalność nie powinna dożywotnio dyskryminować skazanego ani prawnie, ani społecznie.

Warto mieć jednak świadomość, że w rzeczywistości bywa inaczej. Wprawdzie z upływem czasu skazanie zaciera się w pamięci ludzkiej, lecz niezależnie od okresu, jaki upłynął od skazania lub odbycia kary, powraca ono w pewnych sytuacjach, np. przy staraniu się o określone stanowisko. Ponadto redukcja skutków skazania w wyniku jego zatarcia nie eliminuje ich całkowicie, zwłaszcza tych związanych ze stygmatyzacją skazanego.

Równocześnie instytucja ta nakazuje traktować skazanie tak, jakby ono w ogóle nie miało miejsca, co nie jest zgodne z rzeczywistością. Prowadzi to do fikcji, która w zasadzie nie powinna występować w systemie prawnym.

Przeanalizowanie tej instytucji w aspekcie prawnoporównawczym, a nie tylko na poziomie polskiego ustawodawstwa, zmierzało do wykazania związanych z nią podobieństw i różnic w dwóch systemach prawnych po to, by wykorzystać pozytywne rozwiązania i doświadczenia do stworzenia doskonalszego modelu tej instytucji.

Wybór hiszpańskiego prawa karnego jako odniesienia do porównań jest podyktowany, po pierwsze, tym, że jest to system przynależący do romańskiej grupy systemów prawa, a więc innej niż system polski . Po drugie, nie mniej ważnym powodem takiego wyboru jest moja znajomość systemu prawa hiszpańskiego, wynikająca z ukończenia w tym kraju studiów prawniczych . Jak słusznie stwierdza Marc Ancel, „prawnik wykształcony w jednym kraju, który przystępuje do badania prawa zagranicznego, zwłaszcza gdy system obcy jest odmienny od jego systemu, nie potrafi – choćby się starał – robić tego tak jak prawnik wykształcony w tym prawie lub w tym systemie” . Do ustawodawstw innych obcych państw odwoływałam się tylko w celu zobrazowania odmiennych, oryginalnych rozwiązań wybranych zagadnień. Po trzecie wreszcie, powodem podjęcia tego zagadnienia było również to, że zatarcie skazania, mimo wagi teoretycznej i znaczenia praktycznego tematyki, nie jest wystarczająco opracowane ani w Polsce, ani w Hiszpanii. W Polsce poświęcono temu zagadnieniu jedno opracowanie, mające za przedmiot uregulowanie tej instytucji w kodeksie karnym z 1969 r. Brak natomiast pogłębionych prac odnoszących się do aktualnego stanu prawnego. Zagadnienia związane z tą instytucją są poruszane głównie w opracowaniach o charakterze przyczynkarskim (artykuły, glosy).

W Hiszpanii sytuacja w tym względzie przedstawia się nieco lepiej, ale też nie jest w pełni zadowalająca. Wprawdzie na tle poprzednio obowiązującego stanu prawnego instytucja ta została szerzej omówiona w opracowaniach monograficznych , jednakże obowiązującego kodeksu karnego dotyczą dwie monografie .

Praca poświęcona jest zatarciu skazania, a zatem porównywanie odbywa się na poziomie analogicznych instytucji prawnych, należących do tej samej gałęzi prawa (prawa karnego), i z tego powodu ma charakter tzw. czystej komparatystyki .

Co do zakresu opracowania, należy podkreślić, że rozważania koncentrują się głównie na zatarciu skazania w powszechnym prawie karnym. Przedmiotem analizy zostało jednak objęte także zatarcie orzeczenia stwierdzającego odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony pod groźbą kary (art. 43 u.o.p.z.). Potrzeba omówienia tego zagadnienia jest związana z tym, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pozostaje w ścisłym związku ze skazaniem osoby fizycznej za przestępstwo.

Nie rozważałam natomiast tej instytucji w prawie karnym skarbowym, gdyż na tle prawa polskiego stanowiłoby to zbędne powtórzenie (kodeks ten w art. 20 § 2 i art. 45 § 2 recypuje bowiem przepisy art. 106–108 k.k.).

Pominęłam też zatarcie ukarania przewidziane w kodeksie wykroczeń (art. 46 k.w.), wychodząc z założenia, że omówienie go wykraczałoby poza zakres tematyczny pracy, bo chociaż jest to instytucja prawie tożsama z zatarciem skazania, dotyczy innej gałęzi prawa.

Ze względu na założenie dogmatycznego charakteru pracy nie prowadziłam badań funkcjonowania zatarcia skazania w praktyce.

Celem pracy jest kompleksowe przedstawienie zatarcia skazania w Polsce i w Hiszpanii. Analizie poddano genezę, ewolucję, ramy ustawowe i kształt prawny tej instytucji, warunki i skutki jej stosowania oraz pełnioną przez nią funkcję. Nie ograniczyłam się w związku z tym do poziomu analizy norm prawnych, gdyż wówczas praca miałaby charakter wyłącznie opisowy. Badałam także strukturę zatarcia skazania, koncentrując się na jego umiejscowieniu w systemie prawa oraz spełnianej przez nie roli.

W prowadzonej analizie wykorzystałam literaturę przedmiotu, a także sięgałam do orzecznictwa Sądu Najwyższego, sądów odwoławczych i sądów administracyjnych. Odwołanie się do judykatów jest skromne, gdyż zarówno w Polsce, jak i w Hiszpanii organy te rzadko wypowiadały się na ten temat.

Opracowując temat, posłużyłam się metodą formalno-dogmatyczną; poprzez analizę językowo-logiczną tekstu kodeksów karnych dokonałam egzegezy ich treści w oparciu o badanie i krytyczną interpretację literatury i judykatury. W ograniczonym zakresie wykorzystałam metodę funkcjonalną, uwzględniającą związek zatarcia skazania z potrzebami społecznymi. Analiza historyczna pozwoliła zaś uchwycić ewolucję, jaką przeszła ta instytucja.

Tytułowe zagadnienie zostało więc przeanalizowane pod względem normatywnym, dogmatycznym, historycznym, komparatystycznym i judykacyjnym.

Porównanie zatarcia skazania w Polsce i w Hiszpanii, jak też zwrócenie uwagi na regulacje prawne tej instytucji w innych państwach pozwoliło mi na dokonanie pełniejszej oceny unormowania zatarcia skazania w polskim kodeksie karnym i wskazanie kierunków pożądanych zmian legislacyjnych.

Hipotezę badawczą stanowiło założenie, że zatarcie skazania jest ważną instytucją, odgrywającą istotną rolę społeczną, lecz jego regulacja nie zawsze jest prawidłowa i wymaga udoskonalenia.

Mając na uwadze tę hipotezę, w trakcie analizy każdego z aspektów zatarcia skazania starałam się poszukiwać możliwości udoskonalenia regulacji tej instytucji i to w taki sposób, by następstwa skazania po określonym czasie w ogóle zanikły. Znalazło to wyraz w propozycjach zmian legislacyjnych, które przedstawiałam przy omawianiu poszczególnych zagadnień i zawarłam we wnioskach końcowych w formie postulatów de lege ferenda.

Dla określenia znaczenia zatarcia skazania nieodzowne było przedstawienie skutków, jakie skazanie wywołuje. Wskazałam je w rozdziale I. Chodzi o następstwa wobec skazanego, zarówno w sferze prawnej, jak i społecznej, które wiążą się automatycznie ze skazaniem, a nie są określone wprost w wyroku. Najistotniejsze są prawne skutki skazania, które obejmują następstwa explicite wynikające z ustawy, a także wpływające pośrednio na sytuację prawną skazanego, pozbawiając go określonej właściwości, np. nieskazitelności charakteru, dawania rękojmi wykonywania określonego zawodu. Społeczne skutki skazania wiążą się zaś z ostracyzmem, jaki dotyka skazanego ze strony najbliższego otoczenia. Określenie prawnych skutków skazania wymagało przeanalizowania ustawodawstw obu państw, by ustalić, jakie bariery prawne stoją przed osobą, która została skazana. Ich zbadanie wykazało, że skazanie w ogóle lub skazanie tylko za konkretny rodzaj przestępstw uniemożliwia zajmowanie określonego stanowiska, wykonywanie określonego zawodu lub prowadzenie określonej działalności albo powoduje utratę zdolności do ich nabycia. Przegląd ten wykazał, że wypadków takich jest wiele, co pokazuje, jak rozległe są skutki skazania. Zarówno w Polsce, jak i w Hiszpanii prawne następstwa skazania są zbliżone. W związku z tym, mając na uwadze główny wątek tematyczny monografii, w ustawodawstwie Hiszpanii dokonałam prezentacji tylko wybranych przypadków.

Skutki skazania pozostają w ścisłym związku z rejestracją skazań, gdyż odnotowanie skazania w specjalnym rejestrze umożliwia jego ujawnienie, a następnie wyciągnięcie przewidzianych prawem konsekwencji z nim związanych. Z tego powodu w rozdziale II pracy przedstawiłam genezę i ewolucję rejestrów w obu państwach oraz aktualne rozwiązania obowiązujące w tym zakresie.

Dla zrozumienia istoty zatarcia skazania istotne znaczenie ma prześledzenie kształtowania się tej instytucji. Zaprezentowałam je w rozdziale III. Zniwelowanie lub ograniczenie skutków skazania pierwotnie następowało w formie rehabilitacji i dotyczyło praw utraconych w wyniku orzeczenia kary dodatkowej lub będących konsekwencją skazania. Rehabilitacja ograniczała się do przywrócenia skazanemu praw utraconych wskutek skazania, lecz nie dotyczyła osób, których skazanie nie pociągało za sobą utraty praw. Dopiero w późniejszym czasie rehabilitacja objęła zatarcie samego faktu skazania, co oznaczało, że przywracano osobie skazanej status, jaki posiadała przed skazaniem.

Dla tytułowego zagadnienia ważne było określenie istoty i skutków zatarcia skazania, które zawarłam w rozdziale IV. Różnią się one w obu ustawodawstwach. Z art. 106 k.k. wynika, że skazanie uważa się za niebyłe i usuwa informacje o skazaniu z rejestrów karnych. Artykuł 136 hiszp. k.k. wskazuje zaś, że nie uwzględnia się zatartego skazania, jednak pozostaje o nim adnotacja w Centralnym Rejestrze Skazanych. Zarówno w Polsce, jak i w Hiszpanii przyjmuje się fikcję prawną, że osoba, której zatarto skazanie, nie była karana. Jest to uzasadnione przede wszystkim względami polityki kryminalnej, bowiem – jak już wspomniano – z upływem czasu skazanie zaciera się w pamięci ludzkiej, a nadto istotna jest presumpcja poprawy sprawcy. Człowiek, który karę odcierpiał i przez dłuższy czas zachowuje się nienagannie, zasługuje na traktowanie go jak niekaranego. „Zatarcie skazania – jak podkreślono w uzasadnieniu projektu kodeksu karnego z 1997 r. – pełni funkcję ułatwienia integracji społecznej skazanego, który karę odbył, darowano mu ją lub też nastąpiło przedawnienie jej wykonania, co w kontekście art. 108 oznacza domniemanie, że nie popełnił ponownie przestępstwa” . Jest ono oznaką osobistej rehabilitacji sprawcy, który zostaje ponownie przywrócony do wykonywania swoich praw (servata distantia). Zatarcie skazania nie powoduje restitutio in integrum, gdyż nie niweluje całkowicie skutków skazania, bowiem skazany nie odzyskuje wszystkich utraconych praw, a co do niektórych jedynie zdolność do ich uzyskania, np. stopnia wojskowego. Ustają natomiast ograniczenia, którym skazany podlegał do chwili zatarcia skazania.

Problem, który wymagał rozstrzygnięcia, to przedmiot zatarcia skazania. Chodziło o udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy zatarcie skazania dotyczy wyłącznie skazania, które następuje w wyroku skazującym, czy obejmuje także wyroki, w których odstąpiono od wymierzenia kary. Pojawiła się też kwestia wyroków o warunkowym umorzeniu postępowania, które również wywołują negatywne skutki dla osoby, której dotyczą. Zagadnienia te wymagały przeanalizowania rodzaju orzeczeń i ich skutków.

Wprawdzie ze względu na wyraźne uregulowanie w art. 107a k.k. zatarcia skazania co do wyroków sądu państwa członkowskiego Unii Europejskiej, ułatwione było określenie zakresu wyroków, których dotyczy zatarcie skazania, jednak przepis ten nie wyjaśnia wszystkich wątpliwości, co uzasadniało szersze rozważenie tego zagadnienia.

Na tle skutków zatarcia skazania pojawił się problem – związany przede wszystkim z rozbieżnościami w orzecznictwie polskiego Sądu Najwyższego – wpływu zatarcia skazania na popełnione przestępstwo. Chodzi o to, czy zatarcie skazania unicestwia popełnione przestępstwo. Rozważając tę kwestię, uznałam, że przestępstwo pozostaje faktem jako zdarzenie społeczne, nie można rozciągać skutków zatarcia skazania na sam fakt jego zaistnienia i uznać, że z punktu widzenia prawnego w ogóle nie miało miejsca nie tylko skazanie, ale także popełnione przestępstwo.

Przedmiotem rozważań musiało zostać objęte także wyłączenie w prawie polskim możliwości zatarcia skazania. Analizując różne argumenty, nie sposób było w szczególności nie odnieść się krytycznie do nieobjęcia zatarciem skazania skazań na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, jeżeli pokrzywdzonym był małoletni poniżej 15 lat (art. 106a k.k.). W tym nurcie rozważań znalazły się też względne wyłączenia związane z niespełnieniem warunku upływu wymaganego okresu do zatarcia skazania w wypadkach orzeczenia na zawsze zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub opieką nad nimi (art. 41 § 1a, art. 41 § 1b k.k.), obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (art. 41a § 3 k.k.), a także zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych (art. 42 § 3 i 4 k.k.).

Zatarcie skazania następuje w różny sposób, w szczególności z mocy prawa oraz na wniosek, z mocy orzeczenia sądu. Omówieniu tych podstaw prawnych poświęcono rozdział V.

W polskim prawie karnym zatarcie następuje z mocy prawa po upływie określonego czasu (art. 107 § 1, 3 i 4 k.k.), po pomyślnym zakończeniu okresu próby (art. 76 § 1 k.k.), z uwagi na depenalizację (art. 4 § 4 k.k.), w związku ze zwolnieniem żołnierza z odbycia kary pozbawienia wolności (art. 336 § 3, 4 i 6 k.k.) oraz na mocy ustawy abolicyjnej.

Na mocy orzeczenia zatarcie skazania ma miejsce po upływie krótszego okresu, w którym skazany przestrzegał porządku prawnego (art. 107 § 2 i 3 k.k.), w stosunku do żołnierza służby zasadniczej skazanego za przestępstwo wojskowe (art. 337 k.k.) oraz w formie ułaskawienia.

W Hiszpanii zatarcia skazania dokonuje się z urzędu lub na wniosek Ministerstwa Sprawiedliwości, a wyjątkowo może je orzec z urzędu także sędzia lub trybunał.

Kontrowersje budzą przesłanki zatarcia skazania w obu ustawodawstwach i to w zasadzie niezależnie od jego rodzaju. Wątpliwości te przedstawione zostały w rozdziałach VI i VII. Są one o tyle istotne, że decydują o zakresie stosowania tej instytucji. Z tego też powodu analizie przesłanek poświęcono najwięcej uwagi. Dla jasności rozważań przesłanki te zostały przedstawione odrębnie dla poszczególnych rodzajów zatarcia skazania.

Omawiając przesłanki zatarcia skazania z mocy prawa, skoncentrowałam się na analizie wypadków zatarcia skazania ze względu na upływ określonego czasu, pomyślny upływ próby przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary, depenalizację, zwolnienie żołnierza z odbycia kary pozbawienia wolności oraz abolicję.

W wypadku zatarcia skazania na mocy orzeczenia sądu wyjaśnienia wymagały kwestie związane z rodzajem i wymiarem kary, wybrane kwestie związane z wnioskiem skazanego, upływem określonego czasu oraz przestrzeganiem porządku prawnego.

W zakresie zatarcia skazania w Hiszpanii konieczne było omówienie organów uprawnionych do zatarcia skazania, stwierdzenia wygaśnięcia karalności (extinción de responsabilidad penal) czy też wywiązania się ze zobowiązań wynikających z odpowiedzialności cywilnej (satisfacción de responsabilidades civiles), upływu określonego czasu oraz faktu niepopełnienia przestępstwa, jak również stwierdzenia przesłanek zatarcia orzeczonych środków zabezpieczających.

Odrębnego potraktowania – ze względu na jego specyfikę – wymagało zatarcie skazania na mocy aktu łaski, które omówione zostało w rozdziale VIII.

Z uwagi na odrębne uregulowanie zatarcia skazania w wypadku wielości skazań konieczne stało się przeanalizowanie zatarcia skazań za dwa lub więcej przestępstw niepozostających w zbiegu oraz w razie ponownego popełnienia przestępstwa po rozpoczęciu, a przed upływem okresu wymaganego do zatarcia skazania, czemu został poświecony rozdział IX.

Dla kompletności rozważań nie można było pominąć wybranych zagadnień związanych z postępowaniem w przedmiocie zatarcia skazania, zwłaszcza że w obu państwach jest ono różnie uregulowane. W związku z tym w rozdziale X w zakresie prawa polskiego omówiono takie kwestie, jak inicjowanie postępowania, podmioty uprawnione, formy wniosku i warunki jego cofnięcia, przebieg postępowania, właściwość organów, formę orzeczenia, zaskarżalność orzeczenia i jego wykonanie.

Przeprowadzona w monografii analiza ustawowych regulacji zatarcia skazania, wsparta poglądami doktryny i judykatury, doprowadziła do sformułowania wniosków zarówno de lege lata, jak i de lege ferenda przedstawionych w końcowej części pracy.

Opracowanie to jest nieznacznie zmienioną wersją rozprawy doktorskiej obronionej w Instytucie Prawa Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego w dniu 3 czerwca 2013 roku. Nie mogłoby ono powstać, gdyby nie wsparcie i życzliwość promotor, Pani Prof. dr hab. Eleonory Zielińskiej. Jej wskazówki stanowiły dla mnie inspirację do badań i poszukiwań naukowych oraz formułowania poglądów i argumentów, za co najmocniej dziękuję.

Składam serdecznie podziękowania recenzentom w przewodzie doktorskim: Pani Prof. dr hab. Barbarze Kunickiej-Michalskiej oraz Pani Prof. dr hab. Małgorzacie Król-Bogomilskiej za cenne wskazówki i uwagi, które były niezwykle pomocne w nadaniu ostatecznego kształtu niniejszej monografii.

Blanka Julita Stefańska