Żelechowski Łukasz, Zastaw zwykły i rejestrowy na prawach własności przemysłowej

Problematyka zastawu na prawach do początku lat 90. XX w. uznawana była za pozbawioną praktycznego znaczenia , zaś wypowiedzi na ten temat w starszej literaturze są bardzo nieliczne i na ogół lakoniczne. Wraz z początkiem poprzedniej dekady zainteresowanie doktryny prawa cywilnego zastawem na prawach zaczęło wzrastać, jednak zagadnienia zastawu na prawach na dobrach niematerialnych, w tym na prawach własności przemysłowej, poruszane są bardzo rzadko . Jest to stan niepożądany, gdyż wskazana problematyka nabiera coraz większej doniosłości w obrocie prawnym. Związane jest to ze wzrastającą wartością majątkową praw własności przemysłowej, co powoduje, iż stają się one atrakcyjnym przedmiotem zabezpieczenia wierzytelności. Prawa własności przemysłowej na ogół przysługują przedsiębiorcom, zatem zastaw na tych prawach może służyć zabezpieczeniu kredytów związanych z działalnością gospodarczą. Niedostatek orzecznictwa i literatury we wskazanym zakresie powoduje, iż ze wszech miar pożądana i przydatna jest analiza klasycznej instytucji prawa rzeczowego, jaką jest zastaw, w odniesieniu do specyficznego przedmiotu zabezpieczenia, jakim są prawa własności przemysłowej.

Niniejsze opracowanie dotyczy zastawu na prawach własności przemysłowej. W rozważaniach pojawiają się kwestie, które są wspólne dla problematyki zastawu na wszelkich prawach na dobrach niematerialnych. Dominują jednak problemy wynikające ze specyfiki praw własności przemysłowej. Odrębność tych problemów, a zarazem ich doniosłość zarówno w sferze teoretycznej, jak i praktycznej uzasadniały poświęcenie tego opracowania zastawowi na samych tylko prawach własności przemysłowej.

Już F. Zoll przed laty wskazywał, że "własność przemysłowa jest nazwą raz bałamutną, bo obejmuje różnorodzajowe przedmioty, a po wtóre nietrafną, bo przemysł w znaczeniu właściwym, nie jest dobrem niematerialnym i przedmiotem prawa, a tym samym nie może być określeniem przedmiotowym własności" . W pierwszej części cytowanej wypowiedzi wyeksponowana jest okoliczność, iż w wypadku własności przemysłowej nie chodzi o jednolite prawo podmiotowe tylko o zespół praw podmiotowych do różnorodnych dóbr niematerialnych. Okoliczność ta ma istotne znaczenie z punktu widzenia tematu oraz konstrukcji niniejszego opracowania. Mówiąc o prawach własności przemysłowej jako przedmiocie zastawu, nie mamy na myśli zastawu na jednej "własności", jednym prawie podmiotowym, tylko zastaw na poszczególnych prawach, tj. na patencie, prawie ochronnym na wzór użytkowy, prawie ochronnym na znak towarowy czy innym jeszcze prawie własności przemysłowej.

Mimo odmienności poszczególnych praw własności przemysłowej nie wydawało się uzasadnione ograniczenie rozważań do zastawu na jednym wybranym prawie. Argumentem decydującym był w tym wypadku zarówno wysoki stopień zbliżenia konstrukcji poszczególnych praw własności przemysłowej, jak też podobieństwo zasad rozporządzania tymi prawami.

Przyjęty zakres tematyczny opracowania wymagał uwzględnienia wynikającego z prawa rzeczowego podziału na zastaw ustanawiany wyłącznie na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, nazywany zastawem zwykłym, oraz zastaw rejestrowy. Ograniczenie rozważań tylko do jednego rodzaju zastawu nie wydawało się wskazane zarówno ze względów badawczych, jak i praktycznych.

Tak ujęty temat obejmuje zagadnienia ulokowane na styku dwóch wielkich działów prawa cywilnego: prawa rzeczowego oraz prawa dóbr niematerialnych. Dotyczy on także pewnych wątków związanych z procedurą cywilną, zwłaszcza z sądowym postępowaniem egzekucyjnym, a także postępowaniami administracyjnymi przed Urzędem Patentowym Rzeczypospolitej Polskiej. Temat ten skupia więc całe spektrum zagadnień, co w konsekwencji powoduje konieczność nieustannego balansowania między dążeniem do zachowania możliwie zwartej i syntetycznej konstrukcji niniejszego opracowania a koniecznością poświęcenia uwagi cząstkowym zagadnieniom, których omówienie jest niezbędnym warunkiem klarowności i poprawności całości wywodu. Niełatwym zadaniem jest wyabstrahowanie z owego kompleksu różnorodnych zagadnień zasadniczego problemu badawczego.

Zamierzeniem przyświecającym powstaniu niniejszego opracowania jest przedstawienie specyficznych problemów związanych z zastawem na konkretnej grupie przedmiotów: prawach własności przemysłowej. Taka koncepcja implikuje przyjęcie priorytetów w kwestii stopnia szczegółowości analizy poszczególnych kwestii. Na plan pierwszy wysuwają się zagadnienia swoiste dla zastawu na prawach własności przemysłowej.

Ze względu na ubóstwo źródeł dotyczących zastawu na prawach własności przemysłowej w polskiej doktrynie i orzecznictwie właściwe wydaje się przedstawienie badanego zagadnienia w kontekście prawnoporównawczym (rozdział II). Pozwala to skonfrontować szereg tez prezentowanych przez autora z regulacjami prawnymi oraz poglądami prezentowanymi w obcych systemach prawnych, a w wielu wypadkach wzmocnić argumentację przemawiającą za przyjęciem określonego stanowiska na gruncie prawa polskiego.

Już intuicyjnie wyczuwać można, że zazębienie się problematyki prawa rzeczowego i prawa własności przemysłowej, nieuniknione w wypadku zastawu na prawach własności przemysłowej, stanowić może źródło bardzo szczególnych problemów. Próba odpowiedzi na pytanie o przyczyny swoistości problematyki zastawu na prawach własności przemysłowej, podjęta na podstawie analizy zagadnień szczegółowych, jawi się jako interesujący problem badawczy. Pośród zagadnień szczegółowych związanych z zastawem na prawach własności przemysłowej pierwszoplanowe znaczenie ma kwestia posiadania przez prawa własności przemysłowej cech umożliwiających obciążenie ich zastawem. Pewne trudności nastręcza zwięzłe określenie powyższej właściwości. Spotkać się można w literaturze z terminem "zastawialność" albo "zdolność zastawnicza" rzeczy lub prawa. Trudno jest mówić o ugruntowanej pozycji takich terminów w języku prawniczym. Z tego względu w opracowaniu mowa będzie na ogół o możliwości obciążenia danego prawa własności przemysłowej zastawem; sporadycznie pojawi się stosowany w cudzysłowie termin "zastawialność".

Przyjęta konstrukcja niniejszego opracowania pozwala na sformułowanie wielu tez cząstkowych dotyczących poruszonych w nim zagadnień szczegółowych. Przede wszystkim jednak całościowy obraz, jaki wyłania się na tle analizy owych kwestii szczegółowych, pozwala na sformułowanie generalnej tezy, zgodnie z którą specyfika problematyki zastawu na prawach własności przemysłowej spowodowana jest kumulacją dwóch zasadniczych przyczyn. Pierwszą przyczyną jest niematerialna natura dóbr własności przemysłowej; drugą - istnienie formalnego trybu powstania i ujawnienia bytu, a także ustania praw własności przemysłowej.

Pierwsza ze wskazanych przyczyn jest ściśle związana z ontologiczną odmiennością - z jednej strony - dóbr własności przemysłowej, należących do kategorii dóbr niematerialnych, oraz - z drugiej strony - rzeczy, będących wedle prawa polskiego wyłącznie obiektami materialnymi (art. 45 k.c.). Niematerialna natura dóbr własności przemysłowej sprawia, że regulacje obowiązujące w odniesieniu do rozporządzania rzeczami w wielu wypadkach okazują się niezdatne do odpowiedniego stosowania do rozporządzeń prawami własności przemysłowej. W dalszych rozważaniach będzie szerzej mowa o problemach, jakie powstają na tym tle.

Niematerialna natura nie jest jednak cechą charakterystyczną tylko dóbr własności przemysłowej. Jest to cecha wspólna wszystkich dóbr z dziedziny własności intelektualnej czy też, jak można to określić bardziej tradycyjnym terminem, z dziedziny prawa dóbr niematerialnych. Rozważania zawarte w niniejszym opracowaniu zmierzają do wykazania, iż druga, a zarazem decydująca przyczyna swoistości zagadnienia zastawu na prawach własności przemysłowej wynika z istnienia formalnego trybu powstania, ujawnienia bytu, a także ustania tych praw. Po pierwsze, prawa własności przemysłowej powstają, co do zasady, w drodze decyzji administracyjnej wydanej przez UP lub inny kompetentny organ. Po drugie, są one ujawniane w rejestrach publicznych prowadzonych przez organ udzielający ochrony. Po trzecie, możliwe jest ustanie bytu tych praw przed upływem ustawowego okresu trwania, co na ogół wymaga wydania decyzji administracyjnej. Ujawnia się więc zasadnicza odmienność praw własności przemysłowej względem praw autorskich, które powstają i wygasają bez formalności, ich istnienie zaś nie jest ujawniane (przynajmniej w polskim porządku prawnym) w rejestrach publicznych.

Znaczenie owej odmienności praw własności przemysłowej jest bardzo widoczne właściwie we wszystkich płaszczyznach, w których badane jest zagadnienie zastawu na tych prawach. Jako przykład można wskazać, iż ze względu na istnienie formalnej procedury udzielania praw własności przemysłowej obok kwestii zastawu na udzielonych już prawach wyłącznych powstaje także kwestia dopuszczalności obciążenia zastawem praw, które istnieją w fazie poprzedzającej udzielenie praw wyłącznych, takich jak prawo do patentu, pierwszeństwo uprzednie do uzyskania patentu lub prawo ze zgłoszenia znaku towarowego. Podobne zagadnienia są obce dziedzinie prawa autorskiego. Ponadto w odniesieniu do kwestii ustanowienia zastawu na prawach własności przemysłowej pojawia się pytanie o rolę rejestrów tych praw przy ustanowieniu zastawu. Jest to w szczególności pytanie o znaczenie wpisu zastawu w tych rejestrach oraz możliwość ochrony osób trzecich działających w zaufaniu do treści tych rejestrów. W wypadku zastawu rejestrowego na prawach własności przemysłowej pojawia się dodatkowo pytanie o współzależności, jakie istnieją między ujawnieniem zastawu rejestrowego w ogólnym rejestrze zastawów a ujawnieniem tego zastawu w rejestrach praw własności przemysłowej. Z kolei ze względu na możliwość ustania bytu praw własności przemysłowej przed upływem okresu ich trwania pojawia się pytanie o wpływ takiego ustania na byt ustanowionego wcześniej zastawu.

Podkreślić należy, że niniejsze opracowanie poświęcone jest wyłącznie zagadnieniom prawnym. Nie zostały w nim zwłaszcza poruszone problemy związane z wyceną wartości praw własności przemysłowej, które mają niewątpliwie duże znaczenie z punktu widzenia problematyki zastawu. Są to jednak zagadnienia natury ekonomicznej, które wykraczają poza przyjętą koncepcję opracowania.

***

Niniejsza monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej w październiku 2009 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Pragnę gorąco podziękować mojemu Promotorowi Pani Prof. dr hab. Monice Czajkowskiej-Dąbrowskiej za życzliwą opiekę i wszechstronną pomoc podczas pracy nad rozprawą. O przyjęcie podziękowań proszę także Recenzentki rozprawy - Panią Prof. dr hab. Krystynę Szczepanowską-Kozłowską oraz Panią Prof. dr hab. Elżbietę Traple, których wnikliwe uwagi krytyczne i wskazówki starałem się uwzględnić, przygotowując niniejsze opracowanie do publikacji.

W monografii uwzględniono stan prawny na dzień 31 października 2010 r.