Widło Jacek, Zastaw rejestrowy na prawach

Sądowy zastaw rejestrowy należy do katalogu praw zabezpieczających wierzytelności. Jego podstawową funkcją jest zagwarantowanie spełnienia świadczenia przez dłużnika. Istnienie zabezpieczenia w postaci zastawu rejestrowego zmniejsza ryzyko kontraktowe wierzyciela. Instytucja ta ma służyć bezpieczeństwu obrotu, ma zwiększyć efektywność ekonomiczną dokonanej transakcji. Stanowi nowoczesny instrument prawny, wykorzystujący w zakresie prowadzenia sądowego rejestru techniki komputerowe. Obecnie zastaw rejestrowy uregulowany jest przez ustawę z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów .

Jest charakterystyczne, że instytucja zastawu rejestrowego pojawiła się w dynamicznie rozwijających się gospodarkach, gdzie istnieje duża ekonomiczna potrzeba zabezpieczenia wierzytelności, np. kredytowych, pod koniec XX wieku (np. Albania, Bośnia i Hercegowina, Polska, Ukraina), w związku z rozwojem gospodarczym i reformami politycznymi. Istnienie zastawu rejestrowego uwarunkowane jest potrzebami ekonomicznymi.

Problematyka zastawu rejestrowego na prawach nie znalazła dotychczas wystarczającego miejsca w literaturze. W związku z ustanowieniem tego rodzaju zabezpieczenia pojawia się wiele kwestii dyskusyjnych, na które praca niniejsza zamierza udzielić odpowiedzi.

Po pierwsze, powstaje pytanie o definicję zastawu rejestrowego i jego miejsca w katalogu ograniczonych praw rzeczowych. Kwestia ta nie jest ostatecznie wyjaśniona w orzecznictwie i w literaturze przedmiotu.

Po drugie, powstaje pytanie o mechanizm ustanowienia zastawu rejestrowego na prawach w świetle konkurencyjnych sposobów powstania zastawu na prawach na podstawie Kodeksu cywilnego (w tym wierzytelności, papierów wartościowych - zdematerializowanych i niezdematerializowanych) i przesłanek jego ustanowienia.

Po trzecie, wyłania się pytanie o charakter stosunku prawnego zastawu rejestrowego, w świetle przyjętej przez ustawodawcę koncepcji ograniczenia jego sfery podmiotowej, zgodności tych uregulowań z prawem Unii Europejskiej, analizy minimalnej treści umowy zastawniczej i dopuszczalnych wariantów (dodatkowych klauzul umownych) modyfikujących stosunek zastawu. W szczególności dotychczas nie wyjaśniono zakresu uprawnień do pobierania pożytków przez zastawnika bądź zastawcę.

Po czwarte, należałoby ustalić charakter prawny zastawu i dopuszczalny katalog dóbr, na których może być ustanowiony sądowy zastaw rejestrowy w świetle istniejących uregulowań ustawowych.

Po piąte, należy prześledzić poszczególne prawa, na których może być zastaw ustanowiony i wpływ kształtu jurydycznego praw na mechanizm ustanowienia i istnienia sądowego zastawu rejestrowego.

Po szóste, brak obecnie klarownej dystynkcji pomiędzy regułami funkcjonowania zastawu rejestrowego singularnego (na pojedynczych dobrach) oraz uniwersalnego (na zbiorach), np. w kwestii realizacji tych praw i ich pierwszeństwa przy kolizji.

Po siódme, należy wskazać na mechanizm jawności zastawu rejestrowego, istniejących rozwiązań w tej mierze na świecie i funkcji jakie rejestracja pełni pomiędzy stronami transakcji i osobami trzecimi.

Po ósme, należy wyraźnie określić dopuszczalność ustanawiania zastawu kaucyjnego i skutków prawnych jakie się z tym wiążą, odstępstw od zasady akcesoryjności oraz zasady szczegółowości praw zastawniczych, także w świetle propozycji nowelizacji ustawy.

Po dziewiąte, należy rozważyć regulacje zastawu rejestrowego w prawie prywatnym międzynarodowym i kwestie jurysdykcji polskiego rejestru zastawów.

Tym powyższym zagadnieniom poświęcona jest niniejsza praca.

Przegląd literatury wskazuje, że problematyka sądowego zastawu rejestrowego na prawach majątkowych nie doczekała się dotychczas wyczerpującej analizy. Do opracowań, które w pierwszym rzędzie odnosiły się ogólnie do problematyki sądowego zastawu rejestrowego, należy zaliczyć pierwsze komentarze do ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, jak w szczególności E. Niezbeckiej i J. Mojaka, Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Komentarz, Lublin 1997, M. Tomaszewskiego, T. Staweckiego, F. Zedlera, Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Komentarz, Warszawa 1997, Z. Strusa, M. Strus-Wołos, Komentarz do ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Warszawa 1998, Z. Świebody, Zastaw rejestrowy i rejestr zastawów. Komentarz do ustawy z 6 grudnia 1996 r., Warszawa 1998, J. Czai, Komentarz do ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Gdańsk 1998, J. Mojaka i J. Widło, Zastaw rejestrowy i rejestr zastawów. Komentarz, Warszawa 2004. Opracowania te mają przede wszystkim wymiar praktyczny, skierowane są do praktyków stosujących prawo, nie odnoszą się wprost do kwestii zastawu na prawach. Z opracowań monograficznych można wskazać pracę J. Mojaka, J. A. Siekluckiego, D. Pelaka, J. Widło, Umowa o ustanowienie zastawu rejestrowego, Lublin 1998, dzieło J. Muchy, Zaspokojenie zastawnika zastawu rejestrowego, Warszawa 2001 oraz opracowanie M. Leśniaka, Zastaw bez przeniesienia posiadania przedmiotu zastawu, Kraków 2004. Ta ostatnia praca w sposób przekrojowy omawia instytucję zastawów nieposesoryjnych, w tym jako jednego z nich - sądowego zastawu rejestrowego, obok zastawu ustawowego i zastawu skarbowego. Rozprawa ta kładzie nacisk na instytucję zastawu rejestrowego jako mechanizmu ustanawiania zastawu na rzeczach ruchomych i zbiorach mienia. Omówieniem zastawu na rzeczach ruchomych z uwzględnieniem zastawu rejestrowego zajmuje się rozprawa J. Gołaczyńskiego, Zastaw na rzeczach ruchomych, Warszawa 2002.

Wypowiedzi, które wprost odnoszą się do zastawu rejestrowego na prawach, są nieliczne i zostały sformułowane przy okazji omawiania całościowo instytucji zastawu rejestrowego (np. M. Tomaszewski, w: M. Tomaszewski, T. Stawecki, F. Zedler, Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Komentarz, Warszawa 1997, E. Niezbecka, w: E. Niezbecka i J. Mojak, Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Komentarz, Lublin 1997) albo przy okazji omawiania konkretnych przedmiotów zastawu rejestrowego (np. I. Karasek, Przedmiot zastawu rejestrowego, KPP 1998, z. 3, M. Michalski, Zastaw na papierach wartościowych w obrocie tradycyjnym oraz na papierach dopuszczonych do publicznego obrotu, Pr. Sp. 2000, nr 1, czy też opracowania P. Horosza, Ustanowienie zastawu rejestrowego, M.Pr. 2004, nr 10, Zastaw rejestrowy na papierach wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu, Kraków 2005). Praca A. Stangret, Zastaw na rzecz banku na wierzytelnościach zbywalnych w drodze przelewu, Warszawa 2005, omawia zastaw na wierzytelnościach tylko w wybranych aspektach, zawężonych podmiotowo (bank wierzyciel) i przedmiotowo (problematyka zastawu na wierzytelnościach - s.187-201).

W zakresie obrotu regulowanego papierami wartościowymi i instrumentami finansowymi zaszły także istotne zmiany legislacyjne wymagające na nowo analizy zastawu rejestrowego na tych prawach. W zakresie obciążania praw na dobrach niematerialnych i prawa prywatnego międzynarodowego rozważania mają charakter pionierski.

Opracowanie pomija omówienie egzekucji jako sposobu zaspokojenia zastawnika, w związku z tym, że jest to materia prawa publicznego - postępowania cywilnego i została już szczegółowo opracowana (por. J. Mucha, Zaspokojenie zastawnika zastawu rejestrowego, Warszawa 2001). Z tych powodów pominięto problematykę postępowania zabezpieczającego (art. 29 i n. z.r.) oraz rejestrowego (art. 36 i n. z.r.). Opracowanie pomija także rozważania dotyczące zastawu skarbowego i finansowego.

Z tych powodów dokonano wyboru tematu pracy.

Rozprawa składa się z czterech części. Część pierwsza zawiera rys historyczny i prawnoporównawczy instytucji zastawu rejestrowego. W analizie historycznej położono nacisk na wskazanie kierunku ewolucji zastawów nieposesoryjnych od czasów prawa rzymskiego aż do pierwszych wielkich kodyfikacji prawa cywilnego. Wskazano także na przyczyny powstania zastawu nieposesoryjnego - rejestrowego na przełomie XIX i XX wieku, w związku z rewolucją przemysłową i potrzebą uzyskania kapitału przez przedsiębiorców. W rozdziale poświęconym analizie porównawczej wskazano na najważniejsze modele praw zastawniczych rejestrowych, które można zbudować na podstawie poszczególnych systemów prawnych. W części tej zawarto też wnioski wynikające z analizy historycznej i prawnoporównawczej dla ustawodawcy polskiego, jak i dla ewentualnych rozwiązań unifikacyjnych europejskiego prawa prywatnego w tym zakresie.

W części drugiej niniejszej rozprawy przedstawiono uregulowanie zastawu rejestrowego w prawie polskim, przy uwzględnieniu propozycji nowelizacji ustawy zawartej w druku Sejmu V kadencji nr 1445. Zawarto analizę pojęcia praw zabezpieczających i samego zastawu rejestrowego, ich klasyfikację oraz przydatność wyróżnienia tzw. umowy zabezpieczającej, a także funkcji, jaką ona pełni. Dokonano prezentacji najważniejszych cech praw zastawniczych oraz zaprezentowano koncepcję obowiązków prawnorzeczowych zastawcy. Przedstawiono też koncepcję mechanizmu ustanowienia zastawu rejestrowego na prawach, próbując odpowiedzieć na pytania postawione na początku niniejszego wstępu. W kolejnych rozdziałach tej części przedstawiono analizę stosunku rzeczowego zastawu rejestrowego, w szczególności podmioty, wierzytelność zabezpieczoną i kwestię akcesoryjności, treść stosunku zastawu. Zawarto też problematykę przeniesienia zastawu oraz jego wygaśnięcia.

Część trzecia rozprawy w całości została poświęcona przedmiotowi zastawu rejestrowego zgodnie z tematem niniejszej rozprawy - czyli poszczególnym zbywalnym prawom majątkowym. Wskazano zarówno cechy, od wystąpienia których jest uzależniona dopuszczalność ustanowienia zastawu, jak i okoliczności wyłączające możliwość ustanowienia tego rodzaju zabezpieczenia. Prezentacje poszczególnych rodzajów praw oparto na schemacie z art. 7 ust. 2 z.r., określającego przykładowy katalog zbywalnych praw majątkowych, które mogą stanowić przedmiot zastawu rejestrowego. Dokonano omówienia praw majątkowych, wskazując na ich istotę (pojęcie), zdolność zastawniczą, mechanizm ustanowienia zastawu oraz skutki powstałego obciążenia. Wskazano też na prawa, które nie mają zdolności zastawniczej.

Część czwarta rozprawy zawiera omówienie aspektów kolizyjnych dotyczących zastawu rejestrowego. W prawie prywatnym międzynarodowym nie uregulowano wprost kwestii prawa właściwego dla zastawu rejestrowego. Należy mieć także na względzie fakt, że w dobie coraz bardziej gwałtownego rozwoju międzynarodowych stosunków gospodarczych pojawia się praktyczny problem klarownych reguł wskazywania prawa właściwego dla transakcji zabezpieczających wierzytelności, jakim jest zastaw rejestrowy. Zagadnienie to jest tym bardziej złożone, że w zasadzie sposób poszukiwania prawa właściwego dla zastawu jest implikowany przedmiotem zastawu - konkretnym prawem majątkowym, na którym został on ustanowiony. Należy ustalić więc odrębnie reguły wskazujące prawo właściwe dla poszczególnych praw - przedmiotów zastawu rejestrowego. Na problematykę tę nakłada się także wpływ przepisów rejestrowych (publicznych), które stosuje się przy ustanowieniu zastawu. W podsumowaniu zawarto najważniejsze wnioski z niniejszej rozprawy, przedstawiono propozycje modelu zastawu rejestrowego oraz postulaty de lege lata i de lege ferenda.