Barwina Zbigniew, Zasada wzajemnego uznawania w sprawach karnych

Po kilkuletnim okresie fascynacji harmonizacją materialnego prawa karnego zainteresowanie państw członkowskich współpracujących w ówczesnym trzecim filarze Unii Europejskiej skoncentrowało się na realizacji zasady wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych. Przyjmowanie instrumentów przewidujących uznawanie obcych rozstrzygnięć stanowi obecnie niewątpliwie najistotniejszą aktywność unijną posiadającą wymiar prawnokarny.

Od kilku lat problematyka ta jest również przedmiotem żywego zainteresowania literatury krajowej i zagranicznej. Nowe akty prawne lub ich projekty, orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz problemy powstające na styku prawa krajowego i unijnego poszerzają i uszczegóławiają tematykę międzynarodowej współpracy w sprawach karnych opartej na zasadzie wzajemnego uznawania. Mimo iż wpływ tej zasady oraz realizujących ją instrumentów na międzynarodowy obrót w sprawach karnych oraz krajowe porządki prawne państw członkowskich wzrasta, niejasne pozostaje, jaką treść niesie ze sobą zasada wzajemnego uznawania. Na pytanie to nie odpowiada ani prawodawca europejski, ani orzecznictwo Trybunału. Nawet literatura niechętnie i wybiórczo podchodzi do tego problemu, przypisując omawianemu terminowi dość intuicyjne znaczenie. Ustalenie treści zasady wzajemnego uznawania – podstawowy cel niniejszego opracowania – wydaje się tymczasem przedsięwzięciem wartym pracy teoretyka, choćby ze względu na zakorzenienie tej zasady w języku prawnym. Nie można wszak interpretować obowiązujących instrumentów w świetle zasady wzajemnego uznawania, gdy jej treść pozostaje niewiadomą.

Najistotniejszym problemem, który ujawnił się dopiero w trakcie prac nad tym opracowaniem, okazały się ograniczone możliwości opisania fenomenu zasady wzajemnego uznawania i związanych z nim problemów w oparciu o terminologię funkcjonującą w języku prawniczym. Powodem tego stanu rzeczy był brak pojęć opisujących omawiane zjawiska i istnienie terminów niemających ściśle określonego zakresu znaczeniowego. Okoliczność ta zmusiła mnie do stworzenia na potrzeby prowadzonych wywodów obszernej siatki pojęciowej. Wśród terminów tych wymienić należy m.in.: „uznawanie”, „wzajemne uznawanie”, „instrumenty wzajemnego uznawania”, „model wzajemnego uznawania”, „treść modelu wzajemnego uznawania”, „istota modelu wzajemnego uznawania”, „międzynarodowa współpraca i międzynarodowy obrót w sprawach karnych”, „wymogi międzynarodowego obrotu” czy „realizacja modelu wzajemnego uznawania na płaszczyźnie stanowienia i stosowania prawa”. Wszystkie wymienione pojęcia, nawet te znane z aktualnego piśmiennictwa, rozumiane są w niniejszej pracy mniej lub bardziej autonomicznie. Najistotniejszą zmianą terminologiczną, w stosunku do aktualnego dorobku literatury jest wprowadzenie pojęcia „model wzajemnego uznawania” opisującego część zjawisk kryjących się pod obecnie używanym terminem zasada wzajemnego uznawania. Wyjaśnienie motywów takiej decyzji terminologicznej będzie miało najistotniejsze znaczenie dla zrozumienia, co jest w istocie przedmiotem moich poszukiwań badawczych (zob. 3.4–3.6).

Wyżej opisany problem jest pokłosiem pewnego ograniczenia zakresu rozważań, a przede wszystkim odmiennego ulokowania punktu ciężkości niniejszego opracowania w stosunku do pierwotnych założeń. W trakcie prowadzonych badań ustaliłem, iż to, co kryje się pod używanym obecnie pojęciem „zasady wzajemnego uznawania”, obejmuje w istocie problemy zlokalizowane na trzech płaszczyznach. Aby uniknąć zarzutu nieuzasadnionego i selektywnego objęcia zakresem rozważań zagadnień pochodzących z różnych poziomów, zmuszony byłem skupić swoją uwagę na pierwszym z nich.

– Pierwszą płaszczyznę stanowi problematyka zasady wzajemnego uznawania sensu stricto, nazywanej w niniejszej pracy modelem wzajemnego uznawania (zob. 3.5). Model ten obejmuje regulacje wspólne dla wszystkich instrumentów wzajemnego uznawania. Na płaszczyźnie tej zasadne jest stworzenie mechanizmu pozwalającego ustalić, w jakich relacjach do modelu wzajemnego uznawania pozostają poszczególne instytucje międzynarodowej współpracy w sprawach karnych (zob. 6.1.4), co z kolei przyczynić się może do bliższego zdefiniowania treści tego modelu (zob. 6.4 i 6.5). Sprecyzowanie treści modelu wzajemnego uznawania stanowi zasadniczy cel niniejszej pracy.

– Płaszczyzna druga zawiera problemy wiążące się z zastosowaniem tak określonego modelu wzajemnego uznawania do poszczególnych instrumentów regulujących wzajemne uznawanie określonego rodzaju orzeczeń w określonym celu. Na treść modelu nakładają się w tym wypadku wymogi wynikające z charakteru danego instrumentu. W konsekwencji powstaje „model wzajemnego uznawania” obejmujący reguły właściwe wyłącznie dla danego instrumentu.

– Trzecia płaszczyzna rozważań dotyczy systemu instrumentów wzajemnego uznawania i obejmuje problemy wiążące się z wzajemnymi relacjami tych instrumentów. Okoliczności wynikające z konieczności zapewnienia ich kompatybilności mogą wpływać na treść „modeli wzajemnego uznawania” dotyczących poszczególnych instrumentów.

Główny punkt ciężkości niniejszej pracy zlokalizowany jest na pierwszym z wyżej wymienionych poziomów. Na decyzję o takim zakresie opracowania wpłynął przede wszystkim brak innej pozycji dotyczącej tej płaszczyzny rozważań. Zasada wzajemnego uznawania rozpatrywana była do tej pory w literaturze przede wszystkim przez pryzmat konkretnych instrumentów. W polskim i zagranicznym piśmiennictwie brak jest natomiast pracy, która roztrząsałaby problem zasady wzajemnego uznawania jako abstrakcyjnej i generalnej podstawy wszystkich, także potencjalnych instrumentów (płaszczyzna pierwsza) lub dotyczyłyby kwestii związanych z pożądanym ukształtowaniem całego systemu międzynarodowego obrotu w sprawach karnych opartego na wzajemnym uznawaniu (płaszczyzna trzecia).

Takie zakreślenie problematyki tego opracowania wpływa na jego wyraźnie teoretyczny wymiar. Zgłębiając zagadnienie modelu wzajemnego uznawania, świadomie próbowałem uczynić być może pierwszy i eksperymentalny krok w kierunku dogmatyki wzajemnego uznawania czynności procesowych w sprawach karnych. Nie oznacza to jednak, że ustalenia dotyczące modelu wzajemnego uznawania nie posiadają przełożenia praktycznego. Pod pojęciem tym kryje się bowiem prawna treść, która powinna być uwzględniana zarówno na etapie tworzenia prawa europejskiego lub krajowego, jak i jego interpretacji (zob. 3.3).

Pierwsze cztery rozdziały pracy stanowią wstęp do zasadniczych rozważań. Dotyczą one samego pojęcia uznawania obcych rozstrzygnięć w sprawach karnych (rozdział I), rozwoju idei wzajemnego uznawania w ramach współpracy w sprawach karnych państw członkowskich (rozdział II), kwestii terminologicznych, zakresu wzajemnego uznawania, czy rodzajów uznawania z punktu widzenia jego celu (rozdział III) oraz relacji między zasadą wzajemnego uznawania a współpracą w sprawach karnych (rozdział IV). Rozdział V omawia cechy zasady wzajemnego uznawania dające się wywieść z jej źródeł oraz przedstawia charakterystykę tej zasady w dotychczasowym piśmiennictwie. Materiał opracowany w tym rozdziale stanowi podstawę do zbudowania wzoru pozwalającego na określenie cech modelu wzajemnego uznawania, a w konsekwencji na przybliżenie jego treści (rozdział VI). Celem rozdziału VII jest tymczasem przede wszystkim wyszczególnienie przeszkód w realizacji modelu i omówienie środków wspierających jego realizację.

Oddając tę pracę pod ocenę Czytelnika, liczę, iż zachęci ona przedstawicieli doktryny do krytyki lub pogłębionych badań. Byłbym niezwykle rad, gdyby pozycja ta choćby w niewielkim stopniu przyczyniła się do bardziej świadomego korzystania z pojęcia zasady wzajemnego uznawania.

Praca niniejsza, stanowiąca moją rozprawę doktorską, w swojej zasadniczej części powstała podczas badań, które od października 2008 r. do kwietnia 2009 r. prowadziłem w Instytucie Maxa-Plancka Zagranicznego i Międzynarodowego Prawa Karnego we Fryburgu Bryzgowijskim. Towarzystwu Maxa-Plancka dziękuję za wsparcie moich wysiłków.

Jestem wdzięczny Recenzentom mojej pracy doktorskiej, Panom Profesorom: Piotrowi Hofmańskiemu, Pawłowi Wilińskiemu i Andrzejowi Zollowi za Ich żmudną pracę i konstruktywną krytykę. Bardzo cenne sugestie i uwagi Recenzentów przysporzyły mi wprawdzie sporo pracy na etapie przygotowania książki do druku, miały jednak niewątpliwie pozytywny wpływ na ostateczny kształt niniejszego opracowania.

Panu Profesorowi Włodzimierzowi Wróblowi serdecznie dziękuję za wieloletnią pomoc i troskę. Cieszę się i jestem dumny, że zechciał być moim opiekunem i przewodnikiem w pracy naukowej.

Zbigniew Barwina