Wiliński Paweł, Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym

Czym jest prawo do obrony? Odpowiedź na to pytanie pozornie wydaje się prosta. Wiemy, że każdy z nas ma prawo bronić się przed stawianymi mu zarzutami. Czy intuicyjnie pojmowane prawo do obrony jest jednak tożsame z instytucją funkcjonującą na gruncie obowiązujących przepisów?

O prawie do obrony słyszymy i czytamy niemal na co dzień - w sądzie, na ulicy, w radio, a szczególnie często w telewizji. Stanowi ono dziś, podobnie jak dawniej, popularny temat dyskusji oraz sporów. Jednych fascynuje, drugich chroni, innym jeszcze daje pretekst do narzekań. Jego aktualny kształt ma zawsze swoich zwolenników i przeciwników.

Prawo do obrony w polskim systemie prawnym awansowało do grona podstawowych zasad procesu karnego. Trudno mówić czy pisać o postępowaniu karnym i jego istocie nie wspominając o prawie do obrony. Czy jednak wywiera ono aż taki wpływ na kształt postępowania? Uznaje się powszechnie, że zasada prawa do obrony wyraża jedną z fundamentalnych reguł rzetelnego postępowania, określających współczesny model procesu. Czy jednak jest tak rzeczywiście? A jeśli nawet, to czy było tak zawsze?

O znaczeniu zasady prawa do obrony w procesie karnym świadczy ogromne bogactwo literatury. Liczba publikacji bezpośrednio i pośrednio dotyczących tej problematyki może przytłoczyć czytelnika . Wrażenie to okazuje się jednak do pewnego stopnia pozorne. Wnikliwa lektura przekonuje bowiem, jak wiele z podstawowych problemów, o fundamentalnym niekiedy znaczeniu, wciąż pozostaje nierozstrzygniętych. Jak wiele pytań pozostaje wciąż otwartych. Fakt ten może być z pewnością zaskoczeniem. Zaskoczeniem może być także i to, że zasada prawa do obrony i samo prawo do obrony nie doczekały się dotąd w Polsce monograficznego opracowania. Czym można to wytłumaczyć?

Przy oczywistej popularności tematu świadczyć to może przede wszystkim o stopniu jego skomplikowania. Niewątpliwie także o jego rozległości. Przy nim zaś bogactwo literatury może stanowić zarówno zaletę, jak i wadę. Z drugiej strony niekiedy to, co tak powszechne, wydaje się oczywiste. Oczywistość ta bywa jednak pozorna. Warto więc podjąć próbę opisania zasady prawa do obrony i określenia jej istoty. Rozważania zawarte w pracy powinny zatem być traktowane przede wszystkim jako propozycja udzielenia odpowiedzi na najbardziej zasadnicze pytania.

Główne cele pracy sprowadzają się więc po pierwsze do ustalenia zakresu zasady prawa do obrony w polskim procesie karnym. Po drugie, zmierzają do odtworzenia kierunków i kształtu zachodzących w nim zmian. Trzecim celem jest ustalenie jego dopuszczalnych granic, czwartym zaś reguł korzystania z niego. Piątym jest odpowiedź na pytanie o wzajemne relacje pomiędzy zasadą prawa do obrony a innymi naczelnymi zasadami procesu karnego. Kolejnym celem jest ustalenie, czy zasada prawa do obrony spełnia swoją funkcję w odniesieniu do oskarżonego i w odniesieniu do całego procesu karnego. Siódme zagadnienie to pytanie o największe zagrożenia dla realizacji zasady prawa do obrony i ostatnie, ósme - pytanie, czy aktualny zakres prawa do obrony powinien zostać zmieniony.

Praca ma przede wszystkim charakter karnoprocesowy. Ze względu na olbrzymi zakres zagadnień pominięto w niej, poza koniecznymi odwołaniami, aspekty materialne (w systemie prawa common law tradycyjnie zaliczane do tematyki prawa do obrony, tzw. mens rea), kryminalistyczne (taktyka obrony), kryminologiczne, politologiczne, socjologiczne i psychologiczne. Wyłączono postępowania karne skarbowe, postępowania prowadzone przed sądami wojskowymi i w sprawach o wykroczenia. Wykorzystano jednak badania prawnoporównawcze, dotyczące zarówno prawa międzynarodowego, jak i obcego prawa wewnętrznego. W szerokim zakresie posłużono się metodą analizy historycznej. Wykorzystano dorobek judykatury i doktryny procesu karnego.

W tym miejscu chciałbym podziękować wszystkim osobom, które swą życzliwością przyczyniły się do powstania pracy w jej obecnym kształcie, a wśród nich szczególnie:

Dziękuję też mojej żonie Kasi za uwagi krytyczne, cenne zwłaszcza w zakresie zagadnień konstytucyjnych.

Na koniec pozostaje mi tylko mieć nadzieję, że praca ta, nawet pomimo jej rozmiarów, okaże się warta uwagi czytelników.

Autor