Kościółek Anna, Zasada jawności w sądowym postępowaniu cywilnym

W rozwijającej się od stuleci myśli filozoficznoprawnej, a także w rozmaitych pracach prawniczych podejmujących problemy aksjologiczne, uformował się kanon wartości, które prawo urzeczywistnia lub chroni albo które w taki czy inny sposób wiąże się z prawem . Współcześnie wśród podstawowych wartości znajdujących odbicie w prawie i przez prawo chronionych coraz większą rolę odgrywa jawność różnorodnych aspektów życia publicznego. Urzeczywistnienie tej wartości w praktyce wyraża się przede wszystkim w zapewnieniu powszechnego dostępu do informacji dotyczących różnorodnych zjawisk i zdarzeń o charakterze publicznym, w tym informacji związanych z funkcjonowaniem władzy sądowniczej. W efekcie jednym z przejawów ogólnie pojmowanej zasady jawności życia publicznego jest jawność postępowania sądowego. Tak ujęta jawność jest współcześnie wartością powszechnie akceptowaną i realizowaną. Świadczy o tym w szczególności fakt jej uznania i gwarantowania zarówno w płaszczyźnie prawa międzynarodowego i unijnego, jak również krajowego, w tym także na gruncie konstytucyjnym. Nie bez powodu zatem dobrze znane i często przywoływane są słowa wypowiedziane niemalże 100 lat temu przez angielskiego sędziego, który podkreślił fundamentalne znaczenie tego, aby sprawiedliwość była nie tylko wymierzana, ale także w sposób oczywisty i niewątpliwy widziana przy wymierzaniu („A long line of cases shows that it is not merely of some importance but is of fundamental importance that justice should not only be done, but should manifestly and undoubtedly be seen to be done”). W ten sam ton wpisuje się również cytowana niewiele później w polskiej literaturze i powtarzana do dnia dzisiejszego paremia „sprawiedliwość jest tworem światła, a nie ciemności” . W świetle tych uwag jawność wydaje się być współcześnie jedną z najważniejszych wartości, których urzeczywistnianie powinno znajdować wyraz w toku każdego postępowania sądowego. Z tego też względu sposób ujęcia tej kwestii w odniesieniu do sądowego postępowania cywilnego powinien być przedmiotem szczególnego zainteresowania.

Jednakże już tylko pobieżna analiza literatury przedmiotu wskazuje, że doniosłość znaczenia jawności sądowego postępowania cywilnego nie idzie w parze z zainteresowaniem nauki prawa postępowania cywilnego. Uwagę zwraca przede wszystkim brak opracowania monograficznego, które w sposób ogólny odnosiłoby się do tak ujętego zagadnienia. O ile bowiem zagadnienie jawności postępowania sądowego było już przedmiotem licznych i szczegółowych rozważań w literaturze prawa karnego procesowego, o tyle zagadnienie to w odniesieniu do sądowego postępowania cywilnego nie zostało do tej pory poddane szerszej analizie. Na tym tle stan dorobku nauki prawa cywilnego procesowego należy uznać za niewystarczający. Sytuacji tej nie poprawiają publikowane na przestrzeni ostatnich lat incydentalne opracowania poświęcone ogólnej analizie jawności postępowania cywilnego, nieliczne publikacje zawężające prezentowaną analizę do określonych rodzajów postępowania lub przejawów jawności ani też prace, w których problematyka jawności prezentowana jest niejako „przy okazji”, w związku z ich głównym przedmiotem. Wszystkie te opracowania mają bowiem jedynie charakter przyczynkarski, dający podstawy do dalszego rozwinięcia, lub przybierają formę artykułów problemowych, koncentrując się na wybranych, wąsko określonych obszarach jawności, analizowanych z punktu widzenia obranego kryterium badawczego (np. informatyzacji postępowania). Sytuacja ta nie zmienia się również, jeśli spojrzymy na piśmiennictwo sięgające wstecz więcej niż ostatnie kilka, kilkanaście a nawet kilkadziesiąt lat. Przegląd dorobku polskiej nauki prawa cywilnego procesowego świadczy więc nie tylko o tym, że nie powstała dotychczas monografia poświęcona jawności postępowania cywilnego, ale również o tym, że zagadnienie to było podejmowane głównie fragmentarycznie, a do tego sporadycznie. Tym samym dorobek ten wskazuje na stosunkowo ograniczone zainteresowanie problematyką jawności postępowania cywilnego. Stan taki należy uznać za niezadowalający, szczególnie w kontekście rosnącego znaczenia jawności życia publicznego oraz szeregu teoretycznych i praktycznych problemów powstających w związku z tą problematyką na gruncie postępowania cywilnego. Dlatego też niniejsze opracowanie stanowi próbę uzupełnienia tej luki w literaturze postępowania cywilnego.

Potrzeba poddania zasady jawności sądowego postępowania cywilnego szczegółowej analizie nie wynika wyłącznie z braku kompleksowego opracowania monograficznego czy też z charakterystycznego dla literatury przedmiotu niewielkiego zainteresowania tą problematyką w ogólności. Wybór tematu rozprawy został podyktowany także potrzebą spojrzenia na problematykę jawności przez pryzmat stopniowo postępującej informatyzacji sądowego postępowania cywilnego. Informatyzacja ta zmusza bowiem do ponownego rozważenia prawie wszystkich „zaufanych” zasad procesowych . W efekcie technologicznych przemian, jakim poddawane jest to postępowanie, swoistej ewolucji podlega bowiem również model jego jawności. Współczesny model jawności postępowania sądowego kształtowany jest w warunkach społeczeństwa informacyjnego, dla którego dostęp do szeroko rozumianej informacji przy wykorzystaniu nowoczesnych rozwiązań technologicznych jest zjawiskiem naturalnym. W efekcie społeczeństwo to oczekuje możliwości wykorzystania takich rozwiązań także w sferze uzyskiwania dostępu do informacji o działalności podmiotów realizujących zadania publiczne, a działalność sądów nie stanowi w tym względzie żadnego wyjątku. Rozwój technologiczny naturalnie wiąże się zatem z coraz większymi oczekiwaniami społecznymi co do ułatwień w zakresie dostępu do samego postępowania sądowego, jak również do informacji o nim. Oczekiwania te obejmują zarówno sferę jawności wewnętrznej, tj. jawności wobec stron i uczestników postępowania, jak również jawności zewnętrznej, tj. otwartości wobec publiczności. Oczekiwaniom tym coraz częściej wychodzi naprzeciw polski ustawodawca procesowy. W efekcie wiele spośród tradycyjnie wyróżnianych przejawów jawności poddanych zostało pewnego rodzaju przekształceniom w związku z przeprowadzonymi w ostatnich latach nowelizacjami realizującymi informatyzację sądowego postępowania cywilnego. Co więcej, relacja między jawnością tego postępowania a możliwościami, jakie w tym obszarze stwarzają nowoczesne rozwiązania technologiczne, wydaje się być tematem, który przed długi jeszcze czas pozostanie otwarty.

Przedmiotem badania z punktu widzenia jawności jest sądowe postępowanie cywilne, przy czym przez to pojęcie należy rozumieć postępowanie toczące się przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym, a także przed współdziałającymi z sądami komornikami . Tak zakreślony przedmiot badań sprawia, że przedstawiona w niniejszym opracowaniu analiza nie obejmuje problematyki jawności postępowań pozasądowych (np. mediacji czy arbitrażu). W ramach sądowego postępowania cywilnego tradycyjnie wyróżnia się kilka rodzajów postępowań. Podstawowy podział opiera się na rozróżnieniu postępowania rozpoznawczego, w ramach którego funkcjonują dwa tryby: procesowy i nieprocesowy, oraz postępowania egzekucyjnego. Obok tych dwóch głównych rodzajów postępowań w sądowym postępowaniu rozpoznawczym występują jeszcze pewne postępowania, które określa się mianem postępowań pomocniczych (np. postępowanie zabezpieczające). Wreszcie wśród rodzajów sądowego postępowania cywilnego należy również wskazać postępowanie upadłościowe oraz restrukturyzacyjne. Jawność ujmowana jako wymóg odpowiedniego ukształtowania postępowania odnosi się do wszystkich postępowań sądowych, a tym samym jest ona zasadą każdego rodzaju i trybu sądowego postępowania cywilnego. Jawność ta jest co prawda w różnym stopniu realizowana w poszczególnych rodzajach i trybach tego postępowania, ale zasadnicze znaczenie odgrywa w postępowaniu rozpoznawczym, zwłaszcza w procesie cywilnym. Niemniej jednak próba dokonania analizy jawności jako zasady, której istnienie i oddziaływanie w sądowym postępowaniu cywilnym w ogólności jest w pełni akceptowane i pożądane, skłania do przyjęcia perspektywy szerszej, bo wykraczającej poza proces cywilny. Praca ta wykorzystuje więc poszczególne rodzaje i tryby sądowych postępowań cywilnych w celu egzemplifikacji poszczególnych zagadnień związanych z jawnością tego postępowania. W efekcie możliwe staje się wypracowanie pewnych ogólnych prawidłowości w odniesieniu do jawności ujmowanej w sposób uniwersalny, a więc odnoszony do sądowego postępowania cywilnego jako do pewnej całości.

Z metodologicznego punktu widzenia niniejsze opracowanie ma charakter dogmatyczny, gdyż koncentruje się przede wszystkim na analizie norm obowiązującego prawa. Prezentowana w niniejszym opracowaniu analiza obejmuje przede wszystkim normy składające się na regulację prawną sądowego postępowania cywilnego, a więc normy prawa procesowego cywilnego. Niemniej jednak obrany przedmiot badań sprawił, że zasadne było również odniesienie się do analogicznych regulacji funkcjonujących w polskim porządku prawnym na gruncie innych niż prawo cywilne procesowe dziedzin. Analiza taka jest szczególnie istotna z racji tego, że wymóg ukształtowania postępowania sądowego zgodnie z warunkiem jawności dotyczy nie tylko postępowania cywilnego, lecz także odnosi się do postępowania sądowego w ogólności. Tym samym trafne wydaje się odwołanie do pokrewnych dyscyplin naukowych, takich jak nauka postępowania karnego oraz administracyjnego. Odwołania te pozwalają bowiem na wykorzystanie doświadczenia, jakie w analizowanym obszarze wypracowane zostało przez ustawodawcę lub praktykę wykraczającą poza obszar sądowego postępowania cywilnego.

Analiza jawności sądowego postępowania cywilnego skupiająca się wyłącznie na prawie zawartym w tekstach prawnych nie byłaby jednak pełna. Należy mieć bowiem na uwadze, że rozważania dotyczące prawa postępowania cywilnego nie powinny odbywać się w oderwaniu od praktyki jego stosowania, ponieważ w praktyce tej uwidaczniają się zarówno zalety, jak i niedoskonałości regulacji prawnych. Dlatego również w niniejszym opracowaniu nie pominięto aspektów związanych z badaniem prawa w działaniu, co znajduje wyraz przede wszystkim w odwołaniach do orzecznictwa Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego, jak również – choć w mniejszym zakresie – orzecznictwa sądów powszechnych.

Mimo że niniejsze opracowanie ma przede wszystkim charakter dogmatyczny, a do zasadniczych zadań dogmatyki prawa należy interpretacja treści obowiązujących norm prawnych, a nie zgłaszanie postulatów de lege ferenda, to z uwagi na dostrzeżone braki lub niedoskonałości przyjętych rozwiązań legislacyjnych także ten punkt widzenia nie mógł zostać całkowicie pominięty. Co więcej, opracowanie to, pomimo swego dogmatycznego charakteru, obejmuje również uwagi istotne z punktu widzenia problemów czy wątpliwości powstających w analizowanym obszarze w praktyce wymiaru sprawiedliwości, jak choćby te powiązane z zakresem jawności postępowania wobec przedstawicieli środków masowego przekazu.

Zasadniczym celem pracy jest teoretyczna analiza podstaw, istoty, pojęcia, znaczenia, sposobów realizacji oraz zakresu jawności sądowego postępowania cywilnego. Tak ujętym celom badawczym została podporządkowana struktura pracy, która składa się z pięciu rozdziałów.

Punktem wyjścia w niniejszym opracowaniu uczyniono uwagi poświęcone analizie szeroko ujętych podstaw normatywnych jawności sądowego postępowania cywilnego, rozumianych jako podstawy jawności postępowania sądowego w ogólności. Należy mieć bowiem na uwadze, że wymóg ukształtowania postępowania sądowego zgodnie z warunkiem jawności jest wymogiem odnoszącym się nie tylko do postępowania cywilnego, ale także do każdego postępowania sądowego. Tak ujęty wymóg znajduje natomiast umocowanie w regulacjach natury konstytucyjnej, prawnomiędzynarodowej, unijnej oraz ustrojowej. Tym samym problematyka stanowiąca przedmiot niniejszego opracowania wymaga w pierwszej kolejności uwag wykraczających poza obszar regulacji cywilnoprocesowych. Niemniej jednak prezentowane opracowanie stanowi studium z zakresu prawa cywilnego procesowego. Dlatego też, związane z jego przedmiotem zagadnienia lokujące się w obszarze prawa konstytucyjnego, prawa międzynarodowego, prawa unijnego oraz prawa ustrojowego zostały uwzględnione jedynie w stopniu niezbędnym dla zachowania kompletności wywodu. Szczegółowe odniesienie się do wspomnianych zagadnień wydaje się nie tylko zbędne z uwagi na ujęcie tematu pracy, ale również niewykonalne.

W rozdziale drugim podjęto próbę określenia istoty, pojęcia i znaczenia jawności w sądowym postępowaniu cywilnym. Rozważania zawarte w tej części pracy rozpoczęto od uznania jawności sądowego postępowania cywilnego za zasadę tego postępowania. To z kolei sprawiło, że analizę istoty jawności w pierwszej kolejności osadzono w obszarze zasad prawa, będących przedmiotem zainteresowania teorii prawa. W ramach dalszych uwag odniesiono się natomiast do rozumienia pojęcia zasad prawa w nauce prawa cywilnego procesowego. W części tej za konieczne uznano nie tylko przedstawienie pewnego przeglądu zapatrywań procesualistów na temat istoty zasad postępowania cywilnego, ale również odniesienie tych zapatrywań do ujęcia zasad prawa prezentowanego na gruncie teorii prawa. W ten sposób możliwe staje się bowiem rozstrzygnięcie kwestii zastosowania konkretnego ujęcia zasad prawa na potrzeby niniejszego opracowania. Kolejną płaszczyzną rozważań w rozdziale drugim jest próba określenia pojęcia zasady jawności sądowego postępowania cywilnego. Będąca przedmiotem tej części pracy problematyka sprowadza się do próby wskazania istotnych (zarówno w aspekcie podmiotowym, jak i przedmiotowym) cech tej zasady tak, aby możliwe było oddanie jej treści w sposób ogólny i modelowy, a więc oderwany od jakiejkolwiek regulacji procesowej. Rozważania ujęte w rozdziale drugim zostały zakończone analizą znaczenia jawności w sądowym postępowaniu cywilnym. Analiza ta sprowadza się przede wszystkim do wskazania pewnych pozytywnie ocenionych celów oraz skutków realizacji rozważanej zasady, choć uwzględnia również uwagi sygnalizujące potencjalnie niekorzystny wpływ, jaki może mieć jej realizacja w sądowym postępowaniu cywilnym.

Podstawowe znaczenie mają uwagi dotyczące realizacji zasady jawności w sądowym postępowaniu cywilnym, którym poświęcono rozdział trzeci. Rozważania zawarte w tej części pracy koncentrują się więc na analizie sposobu ukształtowania modelowo przedstawionej w rozdziale drugim zasady jawności w polskim cywilnym prawie procesowym. Polski ustawodawca procesowy, realizując zasadę jawności w sądowym postępowaniu cywilnym, zapewnia jej realizację zarówno w jej odsłonie zewnętrznej, jak i wewnętrznej. Stąd też w rozdziale tym w pierwszej kolejności postanowiono przybliżyć pojęcie zasady jawności postępowania cywilnego w aspekcie zewnętrznym oraz wewnętrznym, co w obu przypadkach wymaga uwag uwzględniających zarówno podmiotową, jak i przedmiotową stronę tej jawności. W dalszej kolejności osobnej analizie poddano realizację zasady jawności w każdym z dwóch wyodrębnionych aspektów. W obu tych przypadkach przeprowadzona analiza oparta została jednak na tych samych założeniach przedmiotowych, które sprowadzają się do rozpatrywania jawności w odniesieniu do: posiedzeń sądowych, rozpatrzenia sprawy oraz rozstrzygnięcia sprawy.

Założeniem rozdziału czwartego jest przedstawienie ograniczeń jawności sądowego postępowania cywilnego, co powinno pozwolić na ustalenie rzeczywistego zakresu realizacji analizowanej zasady. Istotne znaczenie dla systematyki pracy ma to, że ograniczenia te poddano analizie w sposób jednolity pod kątem podmiotowym. Zrezygnowano zatem z ujęcia zaprezentowanego w poprzednim rozdziale, w którym podziału prezentowanych rozważań dokonano przy wykorzystaniu kryterium mieszanego, tj. podmiotowo-przedmiotowego. Uzasadnieniem dla dokonania podziału przy użyciu odmiennego kwantyfikatora są problemy, które powstałyby w warunkach zróżnicowania prezentowanej analizy przy uwzględnieniu kryterium podmiotowego. Problemy te dotyczyłyby kwestii przyporządkowania wyłącznie do jednego z podmiotowo wyodrębnianych aspektów jawności tych przypadków, w których dochodzi jednocześnie do ograniczenia jawności wobec stron (uczestników) postępowania oraz jawności wobec osób postronnych. Dlatego też w rozdziale tym ograniczenia zasady jawności zostały poddane analizie w trzech wyodrębnionych z przedmiotowego punktu widzenia sferach, które odnoszą się do jawności posiedzeń sądowych, jawności rozstrzygnięcia sprawy oraz jawności rozpoznania sprawy. W pierwszej sferze omówiono posiedzenia niejawne oraz posiedzenia o jawności ograniczonej, a w szczególności posiedzenia odbywające się przy drzwiach zamkniętych. W drugim obszarze uwagi skoncentrowano na ograniczeniach w zakresie ogólnego dostępu do akt sprawy oraz dostępu szczególnego związanego z dostępnością protokołu z posiedzenia jawnego. Na koniec przedstawiono rozważania dotyczące ograniczeń jawności orzekania, które obejmują tajność narady sędziowskiej oraz ograniczenie, a nawet wyłączenie, jawności wyrażającej się w publicznym ogłaszaniu orzeczeń sądowych. W każdej z tych sfer dokonano oczywiście odpowiedniej klasyfikacji omawianego ograniczenia pod względem podmiotowym.

W ostatnim rozdziale skoncentrowano się na przedstawieniu zagadnień związanych z naruszeniem zasady jawności sądowego postępowania cywilnego. W ramach tych uwag w pierwszej kolejności analizie poddano istotę naruszenia tej zasady, co w naturalny sposób stworzyło potrzebę rozważenia pojęcia tzw. uchybień procesowych. Naruszenie zasady jawności polega bowiem na naruszeniu przepisów, które określają przejawy tej zasady, co mieści się w pojęciu uchybienia procesowego związanego z naruszeniem przepisów prawa procesowego, normujących sądowe postępowanie w sprawach cywilnych. Następnie odniesiono się do sposobów naruszenia zasady jawności, które w praktyce mogą przybierać różną postać w zależności od przepisu, któremu w toku postępowania uchybiono. Uwagi te – choć nie prowadzą do enumeratywnego wyliczenia takich uchybień – mają istotne znaczenie z punktu widzenia rozróżnienia sytuacji, w których naruszenie analizowanej zasady dotyczy jawności wobec osób postronnych, od przypadków naruszenia jawności względem stron i uczestników postępowania. Oba te przypadki wiążą się bowiem z zasadniczo różnymi skutkami, jakie naruszenie jawności wywołuje na płaszczyźnie procesowej. Stąd też wieńczące ten rozdział uwagi na temat skutków naruszenia analizowanej zasady zróżnicowano w oparciu o kryterium podmiotowe. Innymi słowy, skutki te omówiono osobno w odniesieniu do jawności zewnętrznej oraz wewnętrznej.

W pracy uwzględniono stan prawny, dorobek nauki prawa oraz orzecznictwo na dzień 20.09.2018 r. Ponadto zaprezentowane zostały uwagi na temat zmian, które w ramach analizowanej problematyki przewidziano w projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw z 13.09.2018 r.