Sasak Janusz, Zarządzanie ryzykiem w placówkach ochrony zdrowia

Zmiany technologiczne i organizacyjne poprawiają sprawność działania instytucji służby zdrowia, jednak pomimo ciągłego doskonalenia organizacje te wciąż doświadczają nowych zagrożeń, nie tylko w sferze działalności medycznej, ale również ekonomicznej czy technicznej. Rozwiązanie problemów związanych z reakcją na pojawiające się zagrożenia stało się jednym z ważniejszych obszarów zainteresowań zarówno menedżerów instytucji opieki zdrowotnej, jak i ekonomistów, finansistów oraz agencji rządowych. Nowoczesne technologie, powszechnie wchodzące do placówek ochrony zdrowia, zreorganizowały działanie tego typu organizacji. Dodatkowo zmieniły również ich sytuację finansową. Zmiany te dotyczą nie tylko wysokich kosztów związanych z wdrażaniem nowoczesnych rozwiązań, ale również z bieżącym zarządzaniem sytuacją ekonomiczną. Znaczny wzrost wielkości budżetów przy jednocześnie wysokim wzroście koszów funkcjonowania sprawia, że pomimo starań sytuacja finansowa niewiele się zmienia. Stąd też częstym przypadkiem są zagrożenia finansowe, które w połączeniu z zagrożeniami wynikającymi z materii działania jednostek ochrony zdrowia mogą wywołać poważne konsekwencje nawet dla ciągłości działania. Stąd też wynika szczególna rola systemów zarządzania ryzykiem jako swoistego bezpiecznika lub systemu wczesnego ostrzegania o zbliżających się problemach. Dobrze działający system zarządzania ryzykiem nie tylko pozwoli na pewniejsze, obarczone mniejszym ryzykiem decyzje, ale również na podjęcie automatycznych działań w przypadku wystąpienia sytuacji niepożądanych.

Próbą zwrócenia uwagi na problemy zarządzania ryzykiem, zwłaszcza w publicznych jednostkach ochrony zdrowia, jest wprowadzenie go do systemu kontroli zarządczej jako jednego z najważniejszych obszarów zarządzania ryzykiem. Zapisy ustawy o finansach publicznych jednoznacznie wskazują, że kontrola zarządcza powinna zapewnić „realizację celów i zadań w sposób zgodny z prawem, efektywny, oszczędny i terminowy” (art. 68). Spełnienie tych warunków staje się możliwe, gdy działania menedżerów organizacji podlegających przepisom ustawy będą ukierunkowane zarówno na legalność, jak i na ograniczanie ryzyka, czyli uzyskanie pewności, że ich organizacje działają w sposób redukujący skalę marnotrawstwa zasobów publicznych i są zabezpieczone przed niepożądanymi czynnikami. Osiągnięcie tego stanu rzeczy możliwe jest jedynie przy zastosowaniu metod i technik przewidywania niekorzystnych zjawisk, planowania działań zapobiegawczych lub eliminujących skutki.

W polskiej literaturze przedmiotu wciąż brakuje pozycji, które kompleksowo omawiałyby problematykę zarządzania ryzykiem w placówkach ochrony zdrowia. Co prawda pojawiają się opracowania traktujące o kontroli zarządczej, w których zarządzanie ryzykiem jest jednym z elementów, ale w kontekście szybko zachodzących zmian na rynku oraz sytuacji trudnych do przewidzenia, takich chociażby jak pandemie, proponowane w nich rozwiązania okazują się niewystarczające i nie gwarantują bezpieczeństwa. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na fakt, że w wielu przypadkach wynikający z ustawy o finansach publicznych obowiązek prowadzenia zarządzania ryzykiem jest całkowicie martwy, co potwierdzają liczne badania naukowe i raporty NIK. Jednostki zobligowane do wprowadzania standardów kontroli zarządczej tworzą „papierowe” (pozorne) systemy opisane dokumentacją, zazwyczaj będącą kopią zapisów ustawy. Często poziom ogólności budowanych systemów lub ich nieprecyzyjność sprawia więcej problemów niż przynosi korzyści. W wielu instytucjach natomiast systemy zarządzania ryzykiem nie zostały zaktualizowane od momentu ich wdrażania w ramach wprowadzania kontroli zarządczej, czyli od 2010 r., a mimo to składane corocznie oświadczenia o stanie kontroli zarządczej poświadczają poprawne jej działanie. Znaczna część instytucji sfery publicznej, ze względu na gwarancje skarbu państwa, w ogóle nie przykłada wagi do zarządzania ryzykiem. Przepisy ograniczające zakres odpowiedzialności materialnej menedżerów publicznych do wysokości trzykrotnego wynagrodzenia również nie są wystarczającym bodźcem do podejmowania szerszych niż minimalne działań w zakresie ograniczania ryzyka. Brak zainteresowania menedżerów obszarem ograniczania ryzyka przekłada się na podejście pracowników i właściwie całkowitą dezorganizację zarówno systemu kontroli zarządczej, jak i systemów zarządzania ryzykiem.

Dominująca w placówkach medycznych grupa pracowników określana mianem profesjonalistów medycznych dysponuje znacznie większą autonomią niż jakakolwiek inna grupa pracowników w organizacjach biznesowych lub administracji. Grupa ta jest jednocześnie dysponentem większości środków finansowych tych organizacji. Każda decyzja medyczna przekłada się na konkretne koszty placówki i ryzyka medyczne. Kumulacja niekorzystnych zbiegów okoliczności przy braku procedur nadzoru uwzględniających ryzyka często prowadzi do problemów finansowych, nadmiernego zadłużania się lub podejmowania działań niezgodnych z prawem. Stąd konieczne wydaje się stosowanie adekwatnych do specyfiki jednostek systemów zarządzania ryzykiem gwarantujących bezpieczeństwo instytucji, pacjentów, personelu oraz organów prowadzących.

Powszechnie wiadomo, że formalizacja systemu zarządzania nie wystarcza do zapewnienia sprawnego działania. Koniecznym elementem sprawności systemu jest również część nieformalna, ukryta w kulturze organizacyjnej, przestrzeganych zasadach i normach. Stąd też proponowane w opracowaniu rozwiązania nie tylko opierają się na sformalizowanych zasadach zawartych w normach, aktach prawnych czy stosowanych dobrych praktykach, ale wskazują równocześnie na konieczność ich dostosowania do uwarunkowań panujących w organizacji i jej otoczeniu.

Rozdział pierwszy opracowania poświęcono koncepcjom ryzyka jako zjawiska dotyczącego organizacji, jej procesów i obszarów działania, jednocześnie wskazując na konieczność opracowywania systemów zarządzania ryzykiem. W rozdziale drugim skupiono się na metodach i narzędziach służących zarządzaniu ryzykiem. Rozdział trzeci został poświęcony zarządzaniu procesowemu, które niejako w swoją koncepcję ma wbudowane zarządzanie ryzykiem i jednocześnie stosunkowo dobrze oddaje istotę zarządzania w jednostkach ochrony zdrowia. Całość opracowania kończy rozdział czwarty, zbierający dobre praktyki i rozwiązania stosowane w instytucjach ochrony zdrowia.