Pawliczak Jakub, Zarejestrowany związek partnerski a małżeństwo

Procesy społeczne, których wyrazem jest różnorodność form i funkcji związków osobistych nawiązywanych w społeczeństwach kultury zachodniej, na przełomie XX i XXI w. znalazły bezprecedensowe odzwierciedlenie na płaszczyźnie prawnej. Wcześniej niemal powszechnie jedynym związkiem osobistym prawnie regulowanym było małżeństwo, dostępne wyłącznie dla osób różnej płci, które uznawano za podstawową instytucję społeczną oraz prawną – fundament rodziny. Małżeństwu, jako związkowi formalnemu, przeciwstawiano faktyczne pożycie (konkubinat), które per se nie wywoływało skutków prawnych. Między tym ekstremum (małżeństwo) i minimum (związek faktyczny) regulacji prawnej istniała jurydyczna wolna przestrzeń. Współcześnie nie tylko przestrzeń ta jest coraz szczelniej wypełniana przez nowe formy prawnie relewantnych związków osobistych, lecz także małżeństwo i konkubinat poddane zostały redefinicji.

W ostatnich latach za granicą nasilił się proces instytucjonalizacji (formalizacji) związków osobistych. Geneza tego procesu wiąże się z dostrzeżeniem potrzeby zapewnienia dwóm osobom tej samej płci możliwości zawarcia związku rejestrowanego. W ten sposób wykształcił się nowy rodzaj formalnego związku osobistego, najczęściej określany mianem „zarejestrowanego związku partnerskiego”. W niektórych systemach prawnych związek ten jest dostępny także dla dwóch osób różnej płci, które uzyskały prawo wyboru rodzaju zawieranego związku rejestrowanego. Formalizacja związków partnerskich miała istotny wpływ na otwarcie małżeństwa dla dwóch osób tej samej płci, co nastąpiło dotychczas w kilkunastu państwach oraz w wielu amerykańskich stanach. Zarazem wzmożona w ostatnich latach regulacja skutków prawnych związków faktycznych, których stronom coraz częściej przyznawane są uprawnienia uprzednio zastrzeżone dla małżonków, może powodować zatarcie wyraźnych dotychczas granic między związkami formalnymi a faktycznymi.

Instytucjonalizacja związków partnerskich stanowi nie tylko istotne zagadnienie prawne, lecz także społeczne, polityczne i kulturowe. Tocząca się w Polsce dyskusja na ten temat w ostatnich kilku latach uległa intensyfikacji z uwagi na wzrost liczby projektów ustaw o związkach partnerskich. Natomiast problemy wynikające z zarejestrowania za granicą związku partnerskiego zostały dostrzeżone przez polskie orzecznictwo sądowe. Analizie poddaje się także zasadność oraz dopuszczalność zbliżenia kształtu normatywnego ewentualnego zarejestrowanego związku partnerskiego do krajowej regulacji małżeństwa. Jednakże nazbyt często pomija się – jak mogłoby się wydawać – oczywisty fakt, że zarejestrowany związek partnerski, tak jak małżeństwo, stanowiłby przede wszystkim instytucję prawa cywilnego. Zawarcie związku partnerskiego poddałoby sferze zainteresowania prawa życie codzienne partnerów – ich stosunki osobiste i majątkowe, a także miałoby wpływ na stosunki partnerów z osobami trzecimi.

Zasadniczym celem monografii jest określenie charakteru prawnego zarejestrowanego związku partnerskiego przez porównanie tej instytucji prawa cywilnego z małżeństwem. Wstępne ustalenia badawcze doprowadziły do sformułowania tezy, że w każdej postaci normatywnej zarejestrowany związek partnerski wzorowany jest na instytucji małżeństwa oraz pełni taką samą podstawową funkcję jak małżeństwo – gwarantuje ochronę prawną osobom, które zdecydowały się na sformalizowanie wzajemnych relacji. Warto zaznaczyć, że w polskim piśmiennictwie prawniczym omawiane zagadnienie nie doczekało się opracowania monograficznego.

W monografii wykorzystano metodę formalno-dogmatyczną. Znaczną część rozważań zajmuje analiza źródeł prawa obcego, która wzbogacona została nawiązaniami do orzecznictwa sądowego oraz wypowiedzi doktryny. W braku krajowej regulacji zarejestrowanego związku partnerskiego naturalną platformę dla rozważań nad postawionym problemem zapewnia metoda prawnoporównawcza. Obecnie większość państw Unii Europejskiej przewiduje możliwość zawarcia zinstytucjonalizowanego związku przez osoby tej samej płci. Formalne związki partnerskie znane są w Ameryce Północnej i Południowej, Australii oraz Nowej Zelandii. Współcześnie trudno jest znaleźć drugą taką instytucję prawa rodzinnego, na której ukształtowanie i upowszechnienie tak istotny wpływ miałyby badania prawnoporównawcze. Za granicą badania te są szeroko wykorzystywane w pracach legislacyjnych oraz dyskursie politycznym, społecznym i naukowym dotyczącym związków partnerskich. Odgrywają one istotną rolę z uwagi na przemieszczanie się społeczeństwa, w szczególności w ramach Unii Europejskiej. Metoda komparatystyczna pozwala również – w kontekście doświadczeń zagranicznych – usytuować prezentowany problem na gruncie polskiego porządku prawnego, w którym zgłaszane są projekty ustaw zmierzające do instytucjonalizacji związków partnerskich.

Przyjęte założenia rzutowały na systematykę monografii oraz jej zakres merytoryczny.

W Rozdziale I przedstawiono zmianę w podejściu prawa do regulacji związków osobistych, która miała miejsce w państwach zachodnich na przełomie XX i XXI w. Omówiono genezę instytucji zarejestrowanego związku partnerskiego, która pojawiła się po raz pierwszy w 1989 r. w Danii, a także genezę otwarcia małżeństwa dla dwóch osób tej samej płci w systemach common law oraz prawa cywilnego. Zwrócono również uwagę na wzmożoną regulację prawną związków faktycznych. W Rozdziale II zarysowano uwarunkowania społeczne oraz koncepcje teoretyczno-prawne, które legły u podstaw zmiany podejścia prawa do regulacji związków osobistych.

W Rozdziale III przedstawiono charakterystykę instytucji zarejestrowanego związku partnerskiego. W Rozdziałach IV–VI – w ramach trzech typów zarejestrowanych związków partnerskich – szczegółowej analizie zostały poddane najbardziej reprezentatywne rozwiązania prawa obcego, które porównano z przepisami prawa małżeńskiego. W pierwszej kolejności omówiono regulacje przyznające partnerom najmniej uprawnień, a zarazem przewidujące najwięcej różnic między zarejestrowanym związkiem partnerskim a małżeństwem. Następnie opracowano rozwiązania prawa obcego, które są bardzo zbliżone do regulacji prawnej małżeństwa.

W konsekwencji Rozdział IV dotyczy zarejestrowanych związków partnerskich typu „kontraktowego”, czyli instytucji wykształconych we Francji oraz w Belgii. W Rozdziale V analizie poddano zarejestrowane związki partnerskie typu „małżeństwo-minus”, na przykładzie regulacji niemieckiej, szwajcarskiej oraz irlandzkiej. W Rozdziale VI wyróżniono zarejestrowane związki partnerskie typu „quasi-małżeństwo”. Przedstawione zostały zbliżone rozwiązania nordyckie (Dania, Norwegia, Szwecja, Islandia, Finlandia), brytyjskie (Anglia i Walia, Szkocja, Irlandia Północna), a także regulacja holenderska.

Natomiast w Rozdziale VII – na tle krajowego prawa małżeńskiego – krytycznej analizie poddano polskie projekty ustaw o związkach partnerskich.

W Rozdziałach IV–VII, dla ułatwienia analizy porównawczej omawianych zagadnień, zastosowano zbliżony układ podrozdziałów, odzwierciedlający wyróżnione – szeroko rozumiane – płaszczyzny badawcze, tj.: zawarcie (rejestrację) związku, stosunki osobiste i majątkowe między stronami, „wymiar rodzicielski” związku oraz ustanie związku.

W Rozdziale VIII analizie komparatystycznej poddano charakter prawny małżeństwa, które może zostać zawarte przez dwie osoby, bez względu na ich płeć. Zwrócono uwagę na rozwiązania holenderskie, belgijskie, hiszpańskie, kanadyjskie, norweskie, południowoafrykańskie, nowozelandzkie, francuskie, angielskie oraz szkockie.

Rozdział IX zawiera prawnoporównawczą syntezę oraz ocenę podobieństw i różnic między zarejestrowanym związkiem partnerskim a małżeństwem w prawie cywilnym.

W Rozdziale X rozprawy, przy uwzględnieniu doświadczeń zagranicznych, zwrócono uwagę na cywilnoprawne, międzynarodowe i konstytucyjne uwarunkowania instytucjonalizacji związków partnerskich, które wyznaczają granice swobody regulacyjnej ustawodawcy zwykłego. Umożliwiło to sformułowanie postulatów de lege ferenda w sprawie instytucjonalizacji związków partnerskich w polskim prawie cywilnym.

W badaniach komparatystycznych wykorzystano regulacje obowiązujące w państwach szeroko rozumianej kultury zachodu, w których zaobserwowany został proces instytucjonalizacji alternatywnych form związków osobistych. Uwzględniono rozwiązania należące do tradycji prawnej romańskiej, germańskiej, nordyckiej oraz anglosaskiej. Badania komparatystyczne miały na celu przedstawienie jak najszerszego obrazu wykształconych za granicą regulacji, co pozwoliło zidentyfikować uniwersalne elementy konstrukcyjne instytucji zarejestrowanego związku partnerskiego. Z uwagi na potrzebę utrzymania maksymalnej zwięzłości i jasności tekstu nie przedstawiono szczegółowo tych elementów regulacji zarejestrowanego związku partnerskiego, które nie różnią się od znanych i omówionych już w literaturze rozwiązań prawa małżeńskiego.

Rozważania skoncentrowano na zagadnieniach cywilnoprawnych, które w polskim systemie prawnym należałoby na ogół zaliczyć do dziedziny prawa rodzinnego materialnego. Zagadnienia prawa publicznego, w tym podatkowego i zabezpieczenia społecznego, zostały zasygnalizowane. Uwarunkowania konstytucyjne oraz prawnomiędzynarodowe uwzględniono w zakresie, w jakim determinują swobodę regulacyjną ustawodawcy zwykłego w instytucjonalizacji związków partnerskich. Z uwagi na ograniczone ramy monografii nie przedstawiono zagadnień prawa prywatnego międzynarodowego oraz ściśle z nimi związanych wymagań dotyczących obywatelstwa lub stałego pobytu stawianych osobom, które chcą zawrzeć związek formalny. Problematyka ta nie jest jednak obca polskiej doktrynie prawa prywatnego międzynarodowego, a przeprowadzone badania mogą przyczynić się do jej dalszego rozwoju.

W rozprawie zaznaczone zostały istotne – w kontekście genezy omawianych rozwiązań – uwarunkowania polityczne i społeczne. Przyjęto jednak generalne założenie, że w szerszym zakresie ta złożona problematyka wymaga oddzielnego opracowania w oparciu o właściwą metodologię. Z tego samego powodu zrezygnowano z wykorzystywania wyników badań opinii społecznej oraz danych statystycznych dla oceny racjonalności wprowadzenia zarejestrowanego związku partnerskiego o określonym kształcie normatywnym. W opracowaniu prawniczym dotyczącym tak złożonych stosunków osobistych mogłoby to mieć jedynie charakter posiłkowy, co w przypadku wrażliwej społecznie problematyki narażałoby na zarzut wybiórczości.

Monografia podejmuje tematykę podatną na zmiany. Stan prawa polskiego i europejskiego uwzględniono na dzień 10 lipca 2014 r. Dołożono wszelkich starań, żeby w przypadku każdego z omówionych systemów prawa obcego uwzględnić stan prawny na drugi kwartał 2014 r. W miarę możliwości zwrócono również uwagę na zmiany ustawodawcze, które oczekują na wejście w życie.

***

Monografia powstała na bazie rozprawy doktorskiej obronionej z wyróżnieniem w październiku 2013 r. w Instytucie Prawa Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Pragnę serdecznie podziękować promotorowi rozprawy doktorskiej oraz mojemu opiekunowi naukowemu – Panu Prof. dr. hab. Wojciechowi J. Kocotowi za zachęcenie mnie do podjęcia wymagającego tematu oraz ogromną pomoc i życzliwość, których udzielał mi w trakcie prac nad rozprawą doktorską i studiów doktoranckich.

Składam również serdeczne podziękowania Panu Prof. dr. hab. Krzysztofowi Pietrzykowskiemu oraz Panu Prof. dr. hab. Mirosławowi Nazarowi – recenzentom rozprawy doktorskiej, których wnikliwe uwagi przyczyniły się do nadania jej obecnego kształtu.

Pragnę także wyrazić wdzięczność autorowi recenzji wydawniczej – Panu Prof. dr. hab. Mirosławowi Wyrzykowskiemu za życzliwą pomoc, która pozwoliła na oddanie do druku monografii.

Odrębnie i szczególnie dziękuję Kochanej Żonie Gosi za wsparcie oraz podjęcie trudu dbania o naszą rodzinę w niełatwym okresie intensywnej pracy naukowej.