Szewczyk Marcin Janusz, Zakaz reformationis in peius w polskim procesie karnym

Niniejsze opracowanie poświęcone jest jednej z najważniejszych instytucji prawnych procesu karnego, za którą należy uważać zakaz reformationis in peius. Podstawą rozważań w tym zakresie są poglądy doktryny i orzecznictwo sądowe oraz własne przemyślenia autora, poparte praktyką zawodową.

Instytucja zakazu reformationis in peius funkcjonuje w polskim ustawodawstwie począwszy od pierwszej kodyfikacji prawa karnego procesowego, tj. od 1928 r. Długa jej obecność w naszym porządku prawnym nie usunęła wątpliwości i dylematów pojawiających się na tle zakresu obowiązywania zakazu reformationis in peius i sposobu jego rozumienia w poszczególnych sytuacjach faktycznych i prawnych. Ponadto źródłem zmieniających się stanowisk była prawna ewolucja zakazu. Jej generalny kierunek wykazuje znamienną prawidłowość rozwoju zorientowanego na rozszerzenie gwarancji i praw oskarżonego, nie licząc incydentalnych i mających wyraźnie polityczną motywację nowelizacji procedury karnej.

Wybór tematu został podyktowany doniosłością prawną i praktyczną problematyki zakazu reformationis in peius oraz brakiem szerszego opracowania podejmującego temat tej instytucji w procesie karnym w ostatnim czasie . Dodatkową motywację tworzą liczne możliwości badawcze, które daje zagadnienie zakazu orzekania na niekorzyść oskarżonego. Regulacja ta łączy bowiem aspekty teorii prawa karnego o najwyższym poziomie abstrakcji prawnej z kwestiami o nadzwyczaj ważnym i konkretnym znaczeniu praktycznym. Oba wskazane wątki zostały podjęte w niniejszej pracy, niemniej jej zasadniczym zadaniem było zwrócenie uwagi na aspekty obowiązywania zakazu reformationis in peius w konkretnych sytuacjach i stanach prawnych. Pokazują one dynamizm tego środka i ukazują jego rzeczywiste znaczenie praktyczne.

Nazwa reformatio in peius została zaczerpnięta z języka łacińskiego i oznacza zmianę lub przekształcenie na gorsze . W doktrynie procesu karnego wypracowano podział omawianej regulacji na zakaz „bezpośredni” i „pośredni”. Adresatem pierwszego z nich jest sąd odwoławczy, a drugi wiąże sąd, który rozpoznaje sprawę po raz kolejny. Bezpośredni zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego polega na tym, że sąd odwoławczy może orzec na niekorzyść oskarżonego tylko wtedy, gdy wniesiono na jego niekorzyść środek odwoławczy, i tylko w granicach zaskarżenia. Zakaz pośredni oznacza, że sąd, który rozpoznaje sprawę po jej uchyleniu, na skutek środka odwoławczego wniesionego na korzyść oskarżonego, nie może wydać orzeczenia surowszego względem tego, które zapadło uprzednio .

Zakaz reformationis in peius był w przeszłości przedmiotem prac K. Marszała oraz innych autorów . Rozważania zawarte w monografiach z końca lat 60. i początku 70. ubiegłego wieku w znacznej części pozostają aktualne, niemniej zmiany regulacji dotyczącej omawianej instytucji, jak również nowy bogaty dorobek piśmienniczy i orzeczniczy uzasadniają ponowne, szersze zajęcie się przedmiotowym zagadnieniem. Nie sposób pominąć także tej okoliczności, że zakaz reformationis in peius jest instytucją tak doniosłą prawnie, że jej funkcjonowanie prowadzi do korekty szeregu podstawowych zasad procesu karnego. Z tego względu precyzyjne ustalenie zakresu działania tej regulacji ma poważne znaczenie dla praktyki wymiaru sprawiedliwości.

Zakaz reformationis in peius zapewnia nieskrępowaną możliwość zaskarżania orzeczeń. Jest ściśle powiązany z zasadą instancyjności postępowania, która stanowi rozwinięcie konstytucyjnego prawa do sądu gwarantowanego przez art. 45 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), a ponadto – jak słusznie wskazał Trybunał Konstytucyjny – realizuje również zasadę sprawiedliwości proceduralnej .

Gwarancyjny charakter zakazu polega na zabezpieczeniu swobody zaskarżania orzeczeń przez oskarżonego przez zapewnienie mu warunków do powzięcia nieskrępowanej decyzji woli co do poddania orzeczenia kontroli instancyjnej. Zakaz reformationis in peius jest jednym z niezwykle istotnych elementów prawa oskarżonego do obrony.

Uregulowania zawarte w art. 434 § 3 i art. 443 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) były w przeszłości przedmiotem zainteresowania Trybunału Konstytucyjnego, który badał je w kontekście zasady rzetelnego procesu . Ten aspekt obowiązywania zakazu reformationis in peius został również podjęty w niniejszej pracy.

Problematyka zakazu reformationis in peius nie jest unormowana wprost w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności i innych podobnych aktach międzynarodowych. Niewątpliwie jednak omawiana instytucja ma ścisły związek z prawem do wniesienia odwołania w sprawach karnych, które dodano do kanonu praw człowieka gwarantowanych przez Radę Europy na mocy Protokołu nr 7 sporządzonego dnia 22 listopada 1984 r. w Strasburgu do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 2003 r. Nr 42, poz. 364), ratyfikowanego przez Polskę dnia 4 grudnia 2002 r. ze skutkiem od 1 marca 2003 r.

Jak wcześniej zaznaczono, niniejsze opracowanie ma na celu wielopłaszczyznową analizę funkcjonowania instytucji zakazu reformationis in peius w polskim postępowaniu karnym, z naciskiem na aspekty praktycznego funkcjonowania tej instytucji. Głównym punktem odniesienia w zakresie treści systemowych i aksjologicznych jest orzecznictwo, w tym Trybunału Konstytucyjnego, oraz poglądy wyrażane w doktrynie procesu karnego.

Podstawową metodą badawczą jest analiza przepisów polskiego prawa, jak również orzecznictwa sądów powszechnych, Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego.

Zasadnicza teza monografii zakłada, że polskie prawo karne procesowe respektuje wysoki standard gwarancyjny związany z instytucją zakazu reformationis in peius na tle innych porównywanych systemów prawnych. Takie ujęcie zakazu powoduje jednak perturbacje związane ze stosowaniem tej regulacji. Zakaz reformationis in peius został ukształtowany jako instytucja o charakterze bezwzględnym. Oznacza to, że działa on niezależnie (niekiedy wbrew) wszystkim innymi zasadom prawa karnego. W związku z tym w praktyce często dochodzi do kolizji z regułą trafnej represji oraz prawdy materialnej.

Praca składa się z jedenastu rozdziałów. Pierwszy poświęcony jest rozwojowi instytucji w prawie rzymskim oraz w czasach nowożytnych. Opisuje również ewolucję zakazu reformationis in peius w polskim porządku prawnym. Dalsze rozdziały dotyczą zagadnień aksjologicznych oraz umiejscowienia omawianej instytucji w systemie prawa. Rozdział czwarty zawiera opis relacji między przepisami art. 447 k.p.k. a normą z art. 434 § 1 k.p.k. Kolejna część opracowania odnosi się do zagadnienia związanego z rozszerzeniem granic orzekania na niekorzyść oskarżonego w przypadku uchybień uwzględnianych z urzędu. W rozdziałach 6 i 7 zawarto charakterystykę bezpośredniego i pośredniego zakazu orzekania na niekorzyść oskarżonego. Z kolei problematyka wpływu zakazu reformationis in peius na wybrane instytucje prawa karnego i procesowego omówiona została w rozdziale 8. W kolejnej części pracy zaprezentowano sposób funkcjonowania zakazu w poszczególnych postępowaniach, m.in.: kasacyjnym, wznowieniowym, wykroczeniowym, karnoskarbowym oraz zażaleniowym. Przedostatni rozdział poświęcony jest tym postępowaniom, w których regulacje z art. 434 i 443 k.p.k. nie obowiązują. Konkluzję pracy stanowią wnioski de lege lata i de lege ferenda.

Ze względu na to, że standard krajowej regulacji w zakresie zakazu reformationis in peius w postępowaniu karnym jest generalnie wyższy niż w innych państwach europejskich, wątki prawnoporównawcze zostały ograniczone do przedstawienia funkcjonowania omawianej instytucji w ustawodawstwach, na których w przeszłości wzorowano polskie unormowania, tj. w prawie francuskim oraz niemieckim.

Niniejsza książka jest uaktualnioną wersją rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Przy tej okazji chciałbym podziękować Promotorowi – Pani prof. dr hab. Marii Rogackiej-Rzewnickiej – za pomoc i zaangażowanie przy powstaniu dysertacji. Odrębne podziękowania chciałbym złożyć Recenzentom rozprawy – prof. dr. hab. Ryszardowi Stefańskiemu oraz prof. dr. hab. Piotrowi Kruszyńskiemu – za wartościowe wskazówki i uwagi, które znacząco pomogły w nadaniu monografii ostatecznej formy.