Szadkowski Karol (red.), Żok Krzysztof (red.), Zabezpieczenia wierzytelności

Oddajemy do rąk Czytelników opracowanie poświęcone wybranym aktualnym problemom z zakresu prawa zabezpieczeń wierzytelności. Problemy te zakorzenione są z reguły w podstawowych teoretycznych dylematach prawa prywatnego, zawsze natomiast znajdują wyraźne odzwierciedlenie w praktyce stosowania i tworzenia prawa. Inspiracją do powstania niniejszej monografii były dyskusje, jakie autorzy toczyli przy okazji ogólnopolskiej konferencji naukowej pod hasłem „Zabezpieczenia wierzytelności w teorii i praktyce”, która odbyła się na Wydziale Prawa i Administracji UAM w Poznaniu 13.04.2018 r. Było to już drugie spotkanie specjalistów z zakresu zabezpieczeń wierzytelności w tym miejscu. Poprzednie, które odbyło się w 2012 r., dało asumpt do wydania monografii zatytułowanej Współczesne tendencje w dziedzinie zabezpieczenia wierzytelności pod redakcją naukową Tomasza Sokołowskiego.

Obecnie kontynuujemy to przedsięwzięcie, starając się przedstawić możliwie szerokie spektrum zagadnień z zakresu zabezpieczeń wierzytelności, widząc jednocześnie na horyzoncie potrzebę systemowego opracowania tej problematyki. Mamy nadzieję, że cel ten uda się w nieodległej przyszłości zrealizować. Tymczasem polecamy uwadze Czytelników blisko dwadzieścia opracowań naukowych, ujętych w siedem części poświęconych wybranym ogólniejszym zagadnieniom z zakresu zabezpieczeń wierzytelności.

O tym, że wobec poszerzania się instrumentarium zabezpieczeń wierzytelności ich rozpatrywanie poprzez pryzmat podziału na zabezpieczenia osobiste i rzeczowe nie daje satysfakcjonujących rezultatów, doskonale przekonuje otwierająca publikację praca autorstwa Pawła Księżaka, zatytułowana Pełnomocnictwo w celu zabezpieczenia roszczenia. Z tego też względu podział monografii na części nastąpił według innego, bogatszego treściowo klucza. W związku z tym w pierwszej kolejności omawiana jest problematyka zabezpieczeń wierzytelności w kontekście instytucji części ogólnej prawa cywilnego. W ramach wymienionego wyżej opracowania autor wskazując na niewątpliwe zalety pełnomocnictwa w celu zabezpieczenia, poddaje wszechstronnej krytycznej analizie wypowiedzi judykatury dotyczące takich zagadnień, jak możliwość odwołania tego rodzaju pełnomocnictwa i obowiązku działania pełnomocnika w interesie mocodawcy. W kolejnym tekście Ewa Lewandowska, autorka pracy zatytułowanej Pozorność oświadczenia woli a skuteczność zabezpieczenia wierzytelności, dokonuje pod wieloma względami przełomowej aplikacji mechanizmu pozorności na gruncie aktów kreujących zarówno zabezpieczenia, jak i zabezpieczane wierzytelności. Trafnie wskazuje przy tym, że orzecznictwo niechętnie sięga po taką kwalifikację tych czynności, zadowalając się przy rozstrzyganiu powstających na tym tle sporów o wiele bardziej kontrowersyjnymi konstrukcjami, jak np. nadzabezpieczeniem. Opracowanie Jakuba Pokrzywniaka pt. Gwarancja ubezpieczeniowa w ustawie o dystrybucji ubezpieczeń – nowe rozwiązania poddaje krytycznej analizie problematykę przedkontraktowych obowiązków dystrybutorów ubezpieczeń w związku z proponowaniem zawarcia umowy zlecenia udzielenia gwarancji ubezpieczeniowej.

W części drugiej omawiana jest wciąż aktualna, a zarazem budząca kontrowersje problematyka przewłaszczenia na zabezpieczenie. W pracy Tomasza Sokołowskiego zatytułowanej Niedopuszczalność „przewłaszczenia” nieruchomości na zabezpieczenie. Sprzeciw wobec „refeudalizacji” obrotu prawnego przedstawiono szereg zróżnicowanych argumentów – zarówno dogmatycznoprawnych, jak i ekonomicznych oraz społecznych – podważających panujący od lat pogląd o dopuszczalności zawierania umów przenoszących własność nieruchomości na zabezpieczenie. Doskonale koresponduje z tymi rozważaniami tekst Rafała Wrzecionka pt. Przewłaszczenie własności nieruchomości na zabezpieczenie a staranność zawodowa notariusza. Autor ten wskazuje bowiem na trudne do przezwyciężenia problemy, jakie przy sporządzaniu aktów notarialnych obejmujących umowy przewłaszczenia prowokują ogólne regulacje prawa o notariacie, w szczególności przewidujące wymóg określenia w akcie notarialnym wartości wzajemnych świadczeń stron i konsekwencji wynikających z ewentualnych różnic tych wartości.

W części trzeciej omówiono trzy doniosłe zagadnienia z zakresu praw zastawniczych. W pracy Krzysztofa Żoka przedstawiona została problematyka zastawu antychretycznego na tle prawnoporównawczym oraz przy uwzględnieniu założeń ekonomicznej analizy prawa. W opracowaniu Karola Szadkowskiego rozważania nad problemem wierzytelności zabezpieczonej hipoteką jako przedmiotem hipoteki i zastawu rejestrowego dały asumpt do sformułowania ogólniejszych uwag na temat treści i statusu zasady rozłączności przedmiotów zastawu i hipoteki. W zamykającym tę część tekście Tomasz Wojech poddał krytycznej analizie aktualne stanowisko Sądu Najwyższego co do charakteru – kauzalnego albo abstrakcyjnego – umów o ustanowienie praw zastawniczych.

Część czwarta została poświęcona zabezpieczeniom osobistym wierzytelności. W jej ramach znalazły się: opracowanie autorstwa Krzysztofa Topolewskiego poświęcone problemowi zabezpieczenia przez agenta wierzytelności dającego zlecenie względem klienta w świetle art. 761⁷ k.c., praca Aleksandra Raczyńskiego podejmująca temat abstrakcyjnego charakteru gwarancji bankowej, a także tekst Tomasza Turskiego, w którym została podjęta próba odpowiedzi na pytanie o akcesoryjny albo samodzielny charakter odpowiedzialności awalisty wekslowego.

W części piątej poruszono wybrane problemy z zakresu zabezpieczeń wierzytelności w obrocie międzynarodowym. Jacek Widło przedstawił przekrojowy obraz problematyki przelewu wierzytelności zabezpieczonej i przejścia zabezpieczenia w prawie prywatnym międzynarodowym, w szczególności w świetle konwencji kapsztadzkiej z 2001 r. o zabezpieczeniach międzynarodowych na wyposażeniu ruchomym. Natomiast Agnieszka Malarewicz-Jakubów i Paweł Kułak omówili w swojej pracy problem egzekwowalności w Polsce długu równoległego zawartego w umowach kredytowych poddanych prawu obcemu.

Myślą przewodnią opracowań tworzących część szóstą jest ukazanie różnych aspektów funkcjonowania zabezpieczeń wierzytelności na gruncie innych działów i w związku z innymi działami, czy też gałęziami prawa. W kontekście prawa spółek problematykę tę podejmuje Jędrzej Jerzmanowski w pracy zatytułowanej Prawo żądania zabezpieczenia roszczeń przysługujące wierzycielom w procesach połączeń i podziałów spółek prawa handlowego. Wybranym związkom prawa upadłościowego i rzeczowych zabezpieczeń wierzytelności poświęcone jest opracowanie Piotra Gila pt. Hipoteka wobec ogłoszenia upadłości – zabezpieczenie a ochrona wierzytelności upadłościowych z wykorzystaniem sankcji bezskuteczności względnej – zagadnienia wybrane. Z kolei Juliusz Petraniuk w swojej pracy wprowadza Czytelników w bogatą problematykę ustawowych zabezpieczeń wierzytelności, ukazując ich związki zarówno z prawem upadłościowym, jak i finansowym.

W części siódmej znalazły się dwie prace podejmujące kwestię zabezpieczającej funkcji postępowania nakazowego. Szereg interesujących uwag na temat aktualnego kształtu nakazowego procesu wekslowego, jak również postulatów de lege ferenda w tym zakresie odnajdziemy w pracy Jana Mojaka zatytułowanej Nakazowy proces wekslowy jako sposób realizacji praw z weksla gwarancyjnego. Z kolei Paweł Lewandowski podjął próbę scharakteryzowania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym jako szczególnego przejawu zabezpieczenia roszczeń majątkowych.

Doskonałą zachętą do podjęcia dyskusji z poglądami sformułowanymi na kartach niniejszej monografii, jak również do czynnego udziału w spotkaniach specjalistów z zakresu zabezpieczeń wierzytelności odbywających się na Wydziale Prawa i Administracji UAM, powinien stanowić zamykający niniejszą publikacją barwny i erudycyjny szkic (stenopis zagajenia konferencyjnego) autorstwa Jacka Mazurkiewicza poświęcony problematyce skutecznego zabezpieczenia wierzytelności. Tekst ten podejmuje doniosłe, aczkolwiek rzadko omawiane w literaturze, wątki wzajemnych odniesień pomiędzy najogólniej pojmowanymi obowiązkami kontraktowymi a moralnością i religią.

Niniejsza monografia nie mogłaby powstać bez wsparcia władz Wydziału Prawa i Administracji UAM oraz Katedry Prawa Cywilnego, Handlowego i Ubezpieczeniowego UAM, a także mecenasów tego przedsięwzięcia, tj. Wielkopolskiej Izby Adwokackiej oraz Stowarzyszenia Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej. Wszystkim osobom, które były przychylne tej inicjatywie, pragniemy złożyć w tym miejscu najserdeczniejsze podziękowania.

Osobne słowa podziękowania kierujemy do Pana Prof. dr. hab. Tomasza Sokołowskiego, który będąc pomysłodawcą konferencji poświęconych zabezpieczeniom wierzytelności na Wydziale Prawa i Administracji UAM, a także gorącym orędownikiem naukowej dyskusji poświęconej tej problematyce, udzielił nam nieocenionego wsparcia w przygotowaniu niniejszej monografii.

Żywimy głęboką nadzieję, że publikacja ta spotka się z zainteresowaniem zarówno przedstawicieli nauki prawa, jak i praktyki.

październik 2019 r.

Dr Karol Szadkowski

Dr Krzysztof Żok