Rycak Magdalena, Wymiar i rozkład czasu pracy

Ustawodawca, ustalając granice trwania czasu pracy, wyznacza zakres podporządkowania czasowego pracownika w procesie pracy. Zakres ten jest poszerzony dodatkowo przez takie instytucje jak dyżur, czy podróż służbowa. Pozostały czas składa się na czas pozazawodowy służący realizacji prawa do wypoczynku, zagwarantowanego w art. 66 ust. 2 Konstytucji RP z 1997 r.

Długość czasu pracy i jego organizacja regulują rytm życia zatrudnionych, wyznaczają rozmiar czasu pozostającego na życie osobiste, społeczne i rodzinne, wypoczynek, naukę i uczestnictwo w kulturze.

Relacje między okresami pracy i wypoczynkiem mają istotne znaczenie nie tylko dla jednostki, ale i dla całego społeczeństwa. Teza, że problematyka ograniczeń czasu pracy ma istotny wpływ na właściwe warunki pracy została potwierdzona doświadczeniem historycznym, praktyką i licznymi badaniami naukowymi .

Zbyt długi czas oddawany do dyspozycji pracodawcy, czy też niedostosowanie rozkładu czasu pracy do potrzeb pracownika owocuje często brakiem czasu na życie rodzinne i może prowadzić do wystąpienia powszechnego wśród wysokorozwiniętych krajów zjawiska starzenia się społeczeństwa.

Proporcje między pracą a wypoczynkiem w skali rocznej wyznaczają urlopy wypoczynkowe, a w skali tygodnia i doby - wymiar czasu pracy oraz okresy dobowego i tygodniowego odpoczynku.

Tradycyjnie przepisy o czasie pracy pełniły funkcję ochrony czasu wolnego od pracy . Pytaniem, które nasuwa się już przy wstępnej lekturze dorobku doktryny na temat funkcji ochronnej, jest to, czy uzasadnione jest podawanie przepisów skracających ustawowy czas pracy za przykład przepisów pełniących wyłącznie funkcję ochronną? W związku z powyższą kwestią pojawia się też problem, czy w nowej rzeczywistości społeczno-ekonomicznej nie należałoby zweryfikować poglądu, zgodnie z którym przepisy o czasie pracy mają za zadanie ochronę pracy przez ograniczenie czasu jej trwania. Wiele argumentów przemawia bowiem za tym, że nie zawsze skracanie obowiązujących pracowników norm czasu pracy przyczynia się do zwiększenia ich ochrony, a często może nawet tę ochronę osłabiać.

Niepokojącą tendencją, pogłębiającą się z każdą kolejną nowelizacją k.p., jest coraz bardziej kazuistyczne regulowanie wszelkich kwestii prawnych związanych z czasem pracy. Stoi to w wyraźnej sprzeczności z łacińską zasadą de minimis non curat lex .

Do zjawisk, będących przejawem paternalistycznego traktowania przez ustawodawcę prawa pracy, należy także zaliczyć mnożenie pojęć o trudnej do określenia treści oraz irracjonalne ograniczanie swobody organizowania procesów pracy, nieuzasadnione potrzebą ochrony życia i zdrowia pracowników. Zwraca uwagę niekonsekwencja ustawodawcy w posługiwaniu się pojęciami wymiaru i normy czasu pracy oraz brak kompleksowej wizji spójnych rozwiązań legislacyjnych w zakresie omawianej grupy przepisów.

Już wstępna analiza przepisów o czasie pracy nasuwa refleksję, że polski ustawodawca zdaje się nie pamiętać o jednej z fundamentalnych zasad legislacyjnych, znanej już w starożytności, według której ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich (leges ab omnibus intellegi debent). Jak wykazują wyniki kontroli PIP przeprowadzonych w 2005 r., pracodawcy często uzasadniali powstające u nich nieprawidłowości niezrozumiałością przepisów regulujących problematykę czasu pracy .

Praktyka wprowadzania zmian w przepisach regulujących czas pracy, często pod wpływem różnych interesów politycznych oraz brak odpowiedniej wiedzy teoretycznej twórców prawa przyczyniają się do pogłębiania istniejących nieprawidłowości w stosowaniu prawa, co nie pozostaje bez wpływu na poziom ochrony zdrowia, a nawet życia pracowników.

Przepisy prawne normujące czas pracy nie wyjaśniają wielu podstawowych pojęć dotyczących czasu pracy, w tym wymiaru, normy, rozkładu i systemu, kluczowych dla prawidłowego rozumienia całości regulacji czasu pracy. W dodatku ustawodawca posługuje się wskazanymi terminami w sposób nielogiczny. Stan ten powoduje liczne spory w doktrynie prawa pracy na tematy o fundamentalnym znaczeniu dla ochrony pracowników. Uzasadnia to potrzebę wyjaśnienia pojęć wymiaru i rozkładu czasu pracy, a także szerszego naświetlenia problemów teoretycznych i praktycznych, jakie się z nimi wiążą.

Podstawowym celem rozprawy jest ustalenie prawnego znaczenia pojęć wymiaru i rozkładu czasu pracy, a także kompleksowa analiza polskich uregulowań prawnych w porównaniu z obowiązującymi na terenie wybranych państw UE. Zakresem badawczym pracy objęte zostały także prawa i obowiązki stron stosunku pracy związane z badanymi pojęciami.

Analiza dotychczasowego stanu wiedzy wykazała, że wśród problemów badawczych szczególnie istotne jest udzielenie odpowiedzi na dwa pytania: czy ustawowa regulacja wymiaru i rozkładu czasu pracy nie jest zbyt kazuistyczna i czy konieczne jest tworzenie wielu skomplikowanych systemów czasu pracy? Czy nie wystarczyłoby stworzenie tylko ustawowych limitów minimalnego dobowego czasu wolnego od pracy oraz tygodniowego limitu godzin, które pracownik może przepracować, a kwestię rozkładu czasu pracy w poszczególnych dniach i tygodniach powinno się pozostawić stronom stosunku pracy?

Główna teza badań brzmi następująco: w polskim ustawodawstwie pracy istnieje pilna potrzeba uproszczenia regulacji czasu pracy i jego organizacji. Obecna regulacja, pomimo licznych nowelizacji dokonywanych pod hasłem implementacji prawa unijnego, stanowi w istocie petryfikację modelu czasu pracy z okresu gospodarki centralnie sterowanej.

W celu udzielenia odpowiedzi na te a także na wiele innych ważnych pytań należało przeprowadzić analizę aktualnie obowiązujących przepisów regulujących czas trwania pracy i zasady jego organizacji oraz porównać wybrane rozwiązania legislacyjne systemów prawnych niektórych krajów UE. Rozważania uwzględniają nie tylko dorobek nauk prawnych, ale także socjologicznych i ekonomicznych w zakresie zarządzania czasem pracy.

Podstawę źródłową prowadzonych badań stanowią polskie regulacje prawne od okresu międzywojennego po aktualnie obowiązujące oraz regulacje prawa europejskiego, w tym orzecznictwo ETS. Badania zostały przeprowadzone metodą historyczną i formalno-dogmatyczną. Badany przedmiot jest rozpatrywany w głównej mierze na płaszczyźnie logiczno-językowej.

Przy wyjaśnianiu i klasyfikowaniu pojęć w rozprawie nawiązuje się do doktryny filozoficznej W. Ockhama, sprowadzonej do logiki. Teorię tę można ująć w stwierdzeniu, że nie należy "mnożyć bytów bez potrzeby i kluczyć naokoło, by osiągnąć jakąś rzecz, którą można uzyskać prostymi środkami [...]. [gdyż] dla samej wiedzy całkowicie wystarcza, aby terminy zawarte w zdaniu faktycznie oznaczały to, co zawierają przedmioty zewnętrzne" .

Prowadzone badania miały na celu opisanie w sposób porządkujący, wyjaśnienie, ocenę oraz przedstawienie wniosków de lege lata i de lege ferenda w przedmiotowej kwestii.

Praca składa się z trzech rozdziałów. W rozdziale pierwszym, zatytułowanym: "Pojęcie wymiaru i rozkładu czasu pracy" prowadzone są rozważania zmierzające do ustalenia definicji pojęć stanowiących przedmiot badawczy przedłożonej pracy, ukazania związków między nimi, a także przedstawienia wniosków de lege lata i de lege ferenda, które pozwoliłyby usystematyzować i wskazać najprostszą metodę regulacji badanej materii. Zaproponowane definicje mają pomóc w zrozumieniu istoty omawianych konstrukcji, różnic między nimi, a także wytyczać kierunki przyszłych zmian legislacyjnych. Problemy pojęciowe w dziedzinie, będącej przedmiotem zainteresowania pracy, są szczególnie złożone, ale jak podaje W. Pytkowski "niewiele można oczekiwać od pracy badawczej, jeśli na wstępie nie sprecyzuje się dokładnie użytych wyrazów, ich zakresu i treści" .

W rozdziale drugim pt. "Funkcje przepisów regulujących wymiar i rozkład czasu pracy" skoncentrowano się na dwóch podstawowych funkcjach, jakie pełnią te przepisy: funkcji ochronnej i organizacyjnej. Wystąpiono również z krytyką utrwalonych w nauce poglądów na temat spełniania określonych funkcji przez niektóre z przepisów ograniczających czas trwania pracy i zasady jego organizacji.

W rozdziale trzecim, zatytułowanym "Wymiar i rozkład czasu pracy jako elementy treści stosunku pracy" analizuje się wpływ przepisów regulujących wymiar i rozkład czasu pracy na treść stosunku pracy, uwzględniając szerszy kontekst społeczno-gospodarczy. W rozdziale tym omówiono zasady ustalania wymiaru, norm, rozkładu i systemu czasu pracy. Krytycznej analizie poddano pracowniczy obowiązek przestrzegania rozkładu czasu pracy w okresie zmian ustroju pracy i jego wpływ na ustalenie istnienia stosunku pracy. Zakresem problematyki podjętej w rozdziale trzecim objęto również obowiązek przestrzegania ustalonego wymiaru i rozkładu czasu pracy osób na kierowniczych i samodzielnych stanowiskach oraz zatrudnionych w zadaniowym czasie pracy, a także obowiązek pracy w godzinach nadliczbowych. Analizie poddano także obowiązek pracodawcy organizowania pracy w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu pracy. Omówiono także relacje między przepisami regulującymi wymiar i rozkład czasu pracy a obowiązkami pracodawcy w zakresie prawidłowego wynagradzania i udzielania urlopów wypoczynkowych. Rozdział trzeci stanowi też o obowiązkach i uprawnieniach stron stosunku pracy w zakresie wymiaru czasu pracy i jego organizacji przy równoległym zatrudnieniu u kilku pracodawców oraz dodatkowym zatrudnieniu u tego samego pracodawcy.