Witczak Hanna, Wyłączenie od dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu

Obok celów społecznych, prawo spadkowe realizuje także „cel głęboko symboliczny, osobisty, o skrajnie indywidualistycznej naturze” . Celem tym jest wybór spadkobiercy, osoby, która nie tylko ma otrzymać prawa i obowiązki majątkowe spadkodawcy, lecz ma jednocześnie stanowić „przedłużenie osobowości testatora”, „trwały ślad jego bytowania na świecie” . Realizacja tego celu jest możliwa w szczególności dzięki przyznanej spadkodawcy swobodzie testowania. Nie budzi wątpliwości, że ustawodawca może zmierzać do jego osiągnięcia również przez odpowiednią konstrukcję przepisów o dziedziczeniu ustawowym, tj. taką, która uwzględnia typową, dorozumianą wolę zmarłego, jego „domniemane życzenia w tym zakresie” . Znajdą one jednak zastosowanie dopiero w braku ważnych i skutecznych rozrządzeń testatora powołujących spadkobiercę (spadkobierców) do całości spadku.

Z istoty dziedziczenia wynika, że tak długo, jak długo żyje spadkodawca, żaden z potencjalnych spadkobierców, zarówno ustawowych, jak i testamentowych, nie może mieć pewności co do nabycia spadku. W szczególności spadkodawca ma nieograniczoną swobodę pozbawienia spadkobiercy możliwości dziedziczenia z ustawy albo przez sporządzenie testamentu, w którym do spadku powołane zostaną osoby spoza kręgu ustawowego, albo takiego, w którym wyłączy od dziedziczenia spadkobiercę ustawowego, nie powołując w to miejsce nikogo innego (testament negatywny). Również tylko spadkodawca, sporządzając testament, w którym odwołuje uprzednio sporządzony, albo taki, w którym wprawdzie nie odwołuje wyraźnie poprzedniego, ale powołuje do dziedziczenia inne osoby niż te wskazane wcześniej, decyduje o pozbawieniu spadkobiercy testamentowego tytułu powołania do dziedziczenia . Ponadto spośród spadkobierców ustawowych czy testamentowych do dziedziczenia dojdą tylko ci, którzy będą żyć i, co do zasady, istnieć na dzień otwarcia spadku. Nabycie spadku jest jednak uwarunkowane nie tylko legitymowaniem się tytułem powołania do dziedziczenia i posiadaniem zdolności do dziedziczenia (pozytywne przesłanki nabycia spadku), ale także brakiem przesłanki negatywnej w postaci wyłączenia od dziedziczenia. Istnienie negatywnej przesłanki nabycia spadku może być konsekwencją działań samego potencjalnego spadkobiercy, który w zakreślonym ustawą terminie i w trybie tam przewidzianym złoży oświadczenie o odrzuceniu spadku bądź, o ile należy do kręgu spadkobierców ustawowych, „zrezygnuje” ze spadku, zawierając w tym celu ze spadkodawcą umowę o zrzeczenie się dziedziczenia. Pozbawienie możliwości nabycia spadku może być również skutkiem prawomocnego wyroku sądu.

Wyłączenie od dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu dotyczy w polskim prawie dwóch instytucji: niegodności dziedziczenia (art. 928-930 k.c.) oraz wyłączenia od dziedziczenia ustawowego małżonka spadkodawcy (art. 940 k.c.). Dzięki wskazanym instytucjom możliwa jest realizacja fundamentalnej zasady prawa spadkowego - ochrony przed niesłusznym uzyskaniem korzyści przez osobę postępującą niewłaściwie. Sytuacje, w których sąd decyduje o wyłączeniu od dziedziczenia, dotyczą bowiem takich przypadków, w których względy natury etycznej przemawiają przeciwko dojściu określonych podmiotów do dziedziczenia.

Obie instytucje wyłączenia od dziedziczenia na podstawie orzeczenia sądowego mają podobne uzasadnienie. Cel, któremu ma służyć instytucja niegodności dziedziczenia, to wyeliminowanie sytuacji, w których powszechne poczucie sprawiedliwości byłoby naruszone ze względu na ustalony porządek dziedziczenia. Celem tym jest zatem pozbawienie praw do spadku tych osób, których zachowanie względem spadkodawcy było co najmniej nieetyczne . Nie budzi wątpliwości, że sankcja w postaci odsunięcia od dziedziczenia powinna odnosić się jedynie do tych uprawnionych, których co najmniej nieetyczne zachowanie było w pełni świadome, a zatem podmiotom tym można przypisać winę (i to w znaczeniu winy umyślnej).

Przepis art. 940 k.c. służy z kolei wyeliminowaniu z kręgu spadkobierców ustawowych małżonka, „który wobec spadkodawcy poważnie [podkreśl. H.W.] uchybił swym obowiązkom wynikającym z małżeństwa” , co w efekcie doprowadziło do rozkładu pożycia między małżonkami. Oczywiście dotyczy to tych przypadków, kiedy małżonkowi spadkodawcy można przypisać winę (zwłaszcza wyłączną) w rozkładzie pożycia, bowiem tylko wówczas dojście przez niego do dziedziczenia byłoby w powszechnym odczuciu niesprawiedliwe, naruszałoby poczucie słuszności. Podkreślenia wymaga, że w odróżnieniu od niegodności dziedziczenia konieczne jest we wskazanym przypadku, aby spadkodawca jeszcze za życia wyraził sprzeciw wobec takich zachowań współmałżonka w ten sposób, że wystąpił do sądu o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy. W tych przypadkach, kiedy pomimo istnienia przesłanek rozwodu lub separacji nie jest możliwe wydanie orzeczenia uwzględniającego powództwo właśnie ze względu na śmierć spadkodawcy, uprawnione podmioty mogą doprowadzić do swoistej „kontynuacji” takiego postępowania w celu odsunięcia winnego małżonka od dziedziczenia. Możliwość wyłączenia od dziedziczenia dotyczy bowiem małżonka spadkodawcy, „który wskutek orzeczonego rozwodu [lub separacji- H.W.] utraciłby przymiot spadkobiercy ustawowego, gdyby śmierć spadkodawcy nie stanęła na przeszkodzie rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód [lub orzeczeniu separacji - H.W.]” . Wyłączenie następuje na podstawie orzeczenia sądu, które zapada w specjalnie wszczętym w tym celu postępowaniu, w którym sąd „weryfikuje” zarzuty podniesione przez zmarłego przeciwko współmałżonkowi .

Przedmiotem pracy jest analiza dogmatyczna przepisów Kodeksu cywilnego normujących niegodność dziedziczenia oraz wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia ustawowego na podstawie orzeczenia sądu. W szczególności są to przepisy art. 928-930 i 940 k.c., gdzie określone zostały przesłanki wyłączenia spadkobiercy od dziedziczenia w postępowaniu sądowym, w tym zwłaszcza przyczyny wyłączenia, podmioty legitymowane do wystąpienia ze stosownym żądaniem oraz terminy do jego zgłoszenia. Omówienie skutków wyłączenia wymaga natomiast analizy przede wszystkim tych unormowań, które dotyczą określenia porządku dziedziczenia w tych przypadkach, kiedy jedyny spadkobierca lub jeden z wielu spadkobierców (testamentowych - co dotyczy jedynie niegodności, lub ustawowych) nie może dziedziczyć. Ze względu na to, że przepisy o niegodności stosuje się odpowiednio do zapisobierców, niezbędna jest analiza przepisów dotyczących skutków „niemożności bycia zapisobiercą”. Oczywiście jest to jedynie główny (podstawowy) obszar badawczy.

Zaznaczenia wymagają dwa zagadnienia. Kwestie historyczne przedstawiono w niezbędnym zakresie, głównie z tego względu, że „koncepcja” ustawodawcy, zwłaszcza jeśli chodzi o instytucję niegodności dziedziczenia, uległa w stosunku do przepisów obowiązujących przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego radykalnej zmianie. Krótko przedstawiono także regulacje dotyczące analogicznych instytucji w wybranych obcych porządkach prawnych, które poza walorami poznawczymi mogą okazać się pomocne przy formułowaniu wniosków de lege ferenda. Z zakresu rozważań wyłączono gospodarstwa rolne. Ze względu na złożoność problematyki kwestia wyłączenia od dziedziczenia w takich przypadkach (zwłaszcza w zakresie skutków prawnych) wymagałaby oddzielnego opracowania.