Stępień-Sporek Anna, Wspólne prawo majątkowe małżeńskie dla Unii Europejskiej. Stan integracji - perspektywy

W ostatnich latach doszło do zmian w życiu rodzinnym, które spowodowały przeobrażenia w strukturze rodzin i ich funkcjonowaniu. Rosnąca liczba rozwodów pokazuje, że małżeństwo w wielu przypadkach przestało już być związkiem na całe życie . Dodatkowo niektórzy w ciągu całego życia wstępują nawet kilka razy w związek małżeński. Coraz więcej dzieci rodzi się poza związkami małżeńskimi, a w wielu państwach, w tym także w Polsce, rośnie liczba konkubinatów. Wzrasta również liczba związków osób tej samej płci, które w niektórych państwach mają pozycję zrównaną ze związkami małżeńskimi . W tym stanie rzeczy, jeśli małżeństwo nadal ma być instytucją preferowaną, a za cel przyjmie się promowanie oraz ochronę tego związku , obowiązujące prawo powinno sprzyjać funkcjonowaniu tej instytucji. Ważne jest zatem tworzenie regulacji, które ułatwiają funkcjonowanie tego związku.

Nupturienci, zawierając związek małżeński, chcą stworzyć rodzinę i zwykle nie są świadomi konsekwencji majątkowych swojej decyzji. Ta romantyczna wizja małżeństwa blednie w obliczu codziennych problemów, takich jak konieczność zapłaty rachunków, zakupu przedmiotów gospodarstwa domowego czy konieczność pokrycia kosztów wychowania i edukacji dzieci. Majątek jest jedną z podstaw funkcjonowania rodziny. Bez niego trudno wyobrazić sobie, aby rodzina mogła zaspokoić potrzeby jej członków. Można zaryzykować twierdzenie, że znaczenie kwestii majątkowych w wielu małżeństwach wzrasta odwrotnie proporcjonalnie do siły pozytywnych uczuć między małżonkami, a kulminacją tego zjawiska może być rozwód, który kończy małżeństwo i powoduje konieczność dokonania podziału majątku, wyrównania dorobku czy zwrotu nakładów oraz wydatków. Oczywiście nie oznacza to, że w każdym małżeństwie kwestie majątkowe mają istotne znaczenie, a sytuacja materialna sprzyja uczuciom małżonków bądź jest dla tych uczuć czynnikiem destrukcyjnym. Niemniej jednak statystyki pokazują, że jedną z przyczyn rozwodów są nieporozumienia na tle finansowym .

Niniejsze opracowanie będzie dotyczyło tego niezbyt romantycznego aspektu małżeństwa, a mianowicie jego skutków majątkowych, które obecnie nabierają wymiaru międzynarodowego. Zmiana miejsca zamieszkania kilka czy nawet kilkanaście razy w ciągu życia dotyczy znacznej części społeczeństwa. Coraz częściej ta zmiana oznacza przeprowadzenie się do innego kraju, a jeśli dojdzie dodatkowo do zawarcia małżeństwa przez obywateli różnych państw, powstaje bardzo wiele związanych z tym problemów praktycznych. Świat rzeczywiście stał się globalną wioską i doszło do „umiędzynarodowienia na polu miłości oraz stosunków majątkowych małżeńskich” .

Zgodnie z danymi z 2007 roku w Unii Europejskich zawarto 2.400.000 małżeństw, wśród których 300.000 było małżeństwami międzynarodowymi. Tego roku doszło do 1.040.000 rozwodów, z których 140.000 dotyczyło małżeństw międzynarodowych . Z danych tych wynika, że do rozpadu małżeństwa dochodzi dosyć często właśnie w małżeństwach międzynarodowych. W przypadku rozwodów tych małżeństw powstaje wiele problemów praktycznych dotyczących ustalenia skutków majątkowych rozwodu. Dzieje się tak dlatego, że w poszczególnych państwach członkowskich Unii Europejskiej występują różne rozwiązania prawne dotyczące stosunków majątkowych małżeńskich. Stąd też wątpliwości może budzić już sam fakt, jaki ustrój majątkowy obowiązuje w małżeństwie w czasie jego trwania czy do jakiej masy majątkowej należą przedmioty majątkowe nabywane przez małżonków. W razie rozwodu konieczne jest dodatkowo ustalenie, jaki sąd i według jakiego prawa powinien orzekać o konsekwencjach majątkowych małżeństwa. Istotne znaczenie ma również uznawanie i wykonywanie orzeczeń wydawanych przez sądy. Te problemy, z uwagi na wskazane wyżej tendencje, stają się coraz bardziej aktualne i budzą coraz powszechniejsze zainteresowanie społeczeństwa. Mogłoby się wydawać, że da się je rozwiązać przez odwołanie się do reguł prawa prywatnego międzynarodowego oraz zasad dotyczących jurysdykcji międzynarodowej, ale okazuje się, że także i w tym zakresie występują rozbieżności pomiędzy poszczególnymi krajami.

Powyższe okoliczności były bezpośrednim impulsem do zajęcia się problematyką integracji małżeńskiego prawa majątkowego, która może pomóc w rozwiązaniu pojawiających się problemów praktycznych. Są to zagadnienia stosunkowo nowe i nie doczekały się jeszcze szerszych opracowań w języku polskim. Związane jest to między innymi z faktem, że długo nie podejmowano żadnych konkretnych działań na polu integracji. Zostały one zintensyfikowane w ostatnich latach, czego efektem było między innymi ogłoszenie w dniu 16 marca 2011 r. wniosku Komisji Europejskiej dotyczącego rozporządzenia Rady w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych w zakresie małżeńskich ustrojów majątkowych oraz wejście w życie umowy niemiecko-francuskiej dotyczącej wspólnego ustroju majątkowego małżeńskiego . Potrzebne jest zatem głębsze zbadanie i usystematyzowanie zagadnień związanych z integracją majątkowego prawa małżeńskiego.

W niniejszej pracy przede wszystkim zostanie przeanalizowany proces integracji prawa majątkowego małżeńskiego. Ustalone zostaną pola, na jakich się ona odbywa, aktualny jej stan oraz zostaną przeanalizowane konkretne osiągnięcia w tym zakresie. Podjęta zostanie próba oceny, do jakiego stopnia skuteczne są podejmowane działania. Wreszcie zostanie postawione pytanie o przyszłość integracji i możliwość jej dalszego pogłębienia. Należy zaznaczyć, że w niniejszej książce integracja obejmuje zarówno metody prawa międzynarodowego, jak i prawa unijnego.

Celem pracy jest przedstawienie obowiązującej regulacji dotyczącej ustrojów majątkowych małżeńskich w wybranych systemach prawnych przez pryzmat tradycji (kultur) prawnych, a także zaprezentowanie procesu integracji prawa majątkowego małżeńskiego. W poszczególnych jej częściach zostanie wyjaśnione, jak przebiega proces integracji i czym się charakteryzuje. Jednym z celów pracy jest także ustalenie, czy jest możliwe pójście dalej w działaniach integracyjnych i przynajmniej częściowe ujednolicenie materialnego prawa majątkowego małżeńskiego. Z tym wiąże się konieczność ustalenia i wskazania instrumentów, które mogłyby do tego doprowadzić.

Już w tym miejscu należy stwierdzić, że proces integracji prawa majątkowego małżeńskiego odbywa się na trzech płaszczyznach, a mianowicie w prawie kolizyjnym, procesowym oraz prawie materialnym. Zakres integracji jest jednak różny na każdej z płaszczyzn. Można postawić hipotezę, że gdyby na każdym z pól doszło do integracji, to wyeliminowane zostałyby w większości problemy praktyczne związane ze stosunkami majątkowymi w małżeństwach mieszanych. Jeżeli jednak integracja dotyczyłaby tylko jednego z obszarów, wówczas część problemów mogłaby zostać nierozwiązana.

Oddawana do rąk Czytelników praca dotyczy prawa majątkowego małżeńskiego w Unii Europejskiej. Nie obejmuje stosunków majątkowych związków partnerskich ani konkubinatów, chociaż należy pamiętać, że w niektórych państwach członkowskich związek osób tej samej płci może być małżeństwem. Niniejsze opracowanie dotyczy przede wszystkim zagadnień z zakresu prawa rodzinnego, a pojawiające się zagadnienia kolizyjne czy proceduralne są raczej tłem dla rozważań nad potrzebą i możliwością integracji prawa rodzinnego. Szczegółowych informacji na temat prawa prywatnego międzynarodowego oraz zagadnień z zakresu postępowania cywilnego, a także pojawiających się na ich gruncie rozbieżności należy poszukiwać w monografiach poświęconych tym zagadnieniom.

Tytuł opracowania – Wspólne prawo majątkowe małżeńskie dla Unii Europejskiej. Stan integracji – perspektywy – może wydawać się nieco zaskakujący. Sugeruje on istnienie jakiegoś wspólnego ustroju majątkowego małżeńskiego, obowiązującego we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej. Tymczasem nie ma takiego ustroju. Wybrano jednak taki tytuł, ponieważ jeśli dotychczasowe przedsięwzięcia w zakresie integracji zakończą się powodzeniem, to dalszym krokiem może być podjęcie próby opracowania ustroju majątkowego małżeńskiego dla obywateli Unii Europejskiej. W niniejszej książce ważne miejsce zajmą także rozważania na temat perspektyw integracji.

W pracy wykorzystano przede wszystkim metodę dogmatycznoprawną. Z uwagi na fakt, że w przypadku niektórych z analizowanych aktów prawnych brak jest oficjalnych tłumaczeń na język polski, mogą występować pewne rozbieżności terminologiczne w stosunku do innych autorów odwołujących się do tych samych tekstów prawnych. Wykorzystano także metodę prawnoporównawczą. Nie jest możliwe mówienie o wspólnym prawie rodzinnym, a ściślej o wspólnym prawie majątkowym małżeńskim, bez ustalenia, jakie prawo występuje w poszczególnych państwach członkowskich. Stąd też przeanalizowano wybrane rozwiązania, które występują w Unii Europejskiej. Posłużono się także metodą historycznoprawną.

Tytuł pracy nie pozostał bez wpływu na jej strukturę. Praca składa się z trzech rozdziałów, poświęconych kolejno: prawu krajowemu, procesowi integracji, a następnie możliwości opracowania wspólnego ustroju majątkowego małżeńskiego dla Unii Europejskiej. Kolejność ta nie jest przypadkowa. Najpierw zidentyfikowano przyczyny problemów pojawiających się w praktyce, którą jest różnorodność obowiązujących regulacji. Następnie przeanalizowano drogi, jakie obrano w celu ich eliminacji (integracja prawa kolizyjnego, procesowego i materialnego), na końcu zaś znalazły się rozważania dotyczące możliwości dalszej integracji.

Rozdział pierwszy zawiera charakterystykę ustrojów majątkowych małżeńskich, a także ogólne informacje o prawie kolizyjnym i procesowym w wybranych systemach prawnych w pryzmacie kultur (tradycji) prawnych. W przypadku tego ostatniego, z uwagi na autonomię proceduralną państw członkowskich , ograniczono się do kwestii jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń. Nietypowe ujęcie omawianej problematyki związane będzie z tym, że w Unii Europejskiej występują nie tylko różnice kulturowe, ale także można mówić o wystąpieniu różnych tradycji prawnych, co nie pozostaje bez wpływu na kształt prawa majątkowego małżeńskiego. Powiązanie cech każdej z tradycji z rozwiązaniami krajowymi zwłaszcza z zakresu prawa materialnego przynajmniej częściowo wyjaśnia, dlaczego w taki sposób uregulowano dane zagadnienie. Główny nacisk w tym rozdziale położono na prawo materialne, gdyż rozbieżności w nim zawarte są jednym z podstawowych źródeł problemów praktycznych. W przypadku prawa kolizyjnego i zagadnień z zakresu jurysdykcji, uznawania oraz wykonywania orzeczeń charakterystykę rozwiązań określonych mianem mieszanych ograniczono do prawa polskiego, ponieważ – jak wyżej wskazano – niniejsza praca koncentruje się przede wszystkim na prawie materialnym, które jest związane z określoną kulturą prawną. Zagadnienia z zakresu prawa międzynarodowego prywatnego oraz postępowania cywilnego zamieszczono w rozdziale pierwszym, tytułem wprowadzenia do problematyki zawartej w kolejnym rozdziale.

Dotyczy on procesu integracji odpowiednio w prawie kolizyjnym i procesowym oraz prawie materialnym. W tytule tego rozdziału pojawia się słowo „proces”, które najlepiej oddaje to, co dzieje się obecnie na omawianym polu. Tworzenie prawa małżeńskiego majątkowego w Unii Europejskiej jest bowiem zjawiskiem złożonym i dynamicznym, a użyte określenie to odzwierciedla. Znaczną część drugiego rozdziału zajmują rozważania dotyczące projektu rozporządzenia Rady w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych w zakresie małżeńskich ustrojów majątkowych. Dodatkowo w tym rozdziale znalazła się charakterystyka wspólnego umownego ustroju dla Niemiec i Francji. Przedstawiono także opublikowane w drugiej połowie 2013 roku Zasady Europejskiego Prawa Rodzinnego dotyczące stosunków majątkowych między małżonkami.

Ostatni rozdział dotyczy rozważań na temat potrzeby i możliwości pogłębienia integracji oraz opracowania ustroju, który mógłby nadawać się do wykorzystania we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej. O ile potrzeba pogłębienia integracji ze względu na wyżej przytoczone dane statystyczne i podnoszone problemy praktyczne może wydawać się oczywista, o tyle możliwość jej zintensyfikowania budzi już pewne wątpliwości. Problematyczna jest także sama metodologia opracowywania wspólnego ustroju majątkowego małżeńskiego oraz konkretny instrument, który taki ustrój mógłby wprowadzić.

Przekazując niniejszą książkę Czytelnikom, żywię nadzieję, że będzie ona stanowiła inspirację do podjęcia dalszej dyskusji nad przyszłością prawa majątkowego małżeńskiego w Europie.