Wielki Rafał, Wprowadzenie do analizy dowodowej w procesie karnym

Tematyka analizy informacji w kryminalistyce często budzi wątpliwości, jako że wciąż w praktyce śledczej jest swoistym novum. Zacznijmy od tego, że kryminalistyczna analiza informacji nie jest dostatecznie uporządkowana w sferze aparatury pojęciowej, jednak zasadniczo można wyróżnić trzy jej typy:

Nie wdając się w szczegóły metodologiczne i szersze rozważania teoretyczne, które zainteresowany Czytelnik być może zechce poznać przy innej okazji , należy zaznaczyć, że przedmiotem dalszych refleksji będą kwestie związane z ostatnim wymienionym typem analizy informacji. Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie istoty analizy dowodowej oraz współczesnych osiągnięć kryminalistyki w tym zakresie, które mogą być zaadoptowane dla potrzeb procesu karnego.

Warto wyjaśnić, że analiza dowodowa (analysis of evidence) jest – możliwie szeroko i nieskomplikowanie ujmując – szczegółowym badaniem materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie. Rozwój analizy dowodowej utożsamia się z szerszym ruchem intelektualnym, jakim jest tzw. Nowa Szkoła Dowodów (New Evidence Scholarship). Postulaty formułowane w ramach tego nurtu odnoszą się do uwzględniania w kryminalistyce: równowagi, przejrzystości, solidności, wartości dodanej, elastyczności i logiki. Uzasadnieniem tego kroku jest uznanie, że wskazane pojęcia reprezentują pożądane właściwości oceny opinii naukowych, a zarazem są podstawą szerszego myślenia o filozofii śledztwa i działań policyjnych .

O ile w literaturze trudno natknąć się na definicje analizy dowodowej, to bazując na dorobku nauki, przyjmuje się, że jest ona powiązana z rozumowaniami dowodowymi, których wykorzystanie jest kluczową umiejętnością w zrozumieniu prawa dowodowego. Wszyscy aktorzy postępowania karnego muszą wyciągać wnioski z dowodów, aby ustalić przebieg zdarzeń, a te specjalistyczne umiejętności często są niedoceniane przez przedstawicieli nauki procesu karnego . Ponadto podkreśla się, że analiza dowodowa wymaga starannego badania relacji pomiędzy wstępnymi założeniami co do faktów zgromadzonych w sprawie, co powinno pomagać w uświadomieniu złożoności relacji i wielości możliwości logicznych niuansów oraz błędów w rozumowaniach przy pracy z obszernym materiałem dowodowym .

Jednym z celów analizy dowodowej jest poszukiwanie odpowiedzi na następujące pytania:

Ponadto do głównych zadań analizy dowodowej należy uporządkowanie zgromadzonej wiedzy, służące optymalizacji procesu dowodzenia winy. Sam materiał dowodowy można traktować jako składający się z dwóch elementów – poznawczego i perswazyjnego, z których pierwszy ma większą doniosłość z punktu widzenia analizy informacji, gdyż angażuje wiedzę, a nie sztukę podbudowaną retoryką i psychologią .

Spośród niewielu prób ustrukturyzowania teorii analizy materiału dowodowego warto odnieść się do tej podjętej przez Annę Ibek, Jerzego Koniecznego oraz Krzysztofa Wójcika. Badacze ci uważają, że analizę materiału dowodowego ogólnie należy traktować jako zbiór zasad dotyczących rozumowań dowodowych w celu podania takich reguł ich prowadzenia, które przez przyjęcie określonych założeń metodologicznych, wykorzystanie osiągnięć informatyki oraz zastosowanie narzędzi maksymalizujących perswazyjność argumentów dowodowych służyłyby eliminacji nieuzasadnionych (nietrafnych, podejmowanych bez dostatecznego zrozumienia czy nawet uświadomienia) decyzji organów procesowych. Nadto autorzy ci zauważają, że ten typ analizy informacji jest próbą integracji osiągnięć logiki, informatyki i teorii zarządzania na użytek postępowania karnego, gdyż w skomplikowanych stanach faktycznych tradycyjne prawnicze kompetencje retoryczno-erystyczne okazują się niewystarczające, gdyż nie zapewniają efektywności, skuteczności czy nawet poszanowania praw człowieka .

Środkiem do osiągania wskazanych celów są metody analityczne specyficzne dla tego typu analizy informacji, które można uznać za narzędzia heurystyczne. Stopień złożoności problematyki środków dowodowych jest podstawowym argumentem za wyróżnieniem analizy dowodowej jako odrębnego typu analizy informacji. Specyfikę tę przedstawia William Twining, wskazując, że kwestia środków dowodowych jest dziedziną multidyscyplinarną, obejmującą nie tylko dorobek nauk prawnych, ale również innych dyscyplin. Problematyczne stają się odmienne koncepcje prawdopodobieństwa czy dowodzenia sądowego. Z drugiej strony dorobek prawników jest zauważalny na gruncie standardu dowodu sądowego, szacowania wiarygodności świadków czy roli generalizacji w rozumowaniach dowodowych .

W odniesieniu do tego rodzaju analizy informacji na gruncie literatury międzynarodowej używaliśmy pojęcia „analiza dowodowa”, jednak w polskiej praktyce można zetknąć się z terminem „analiza śledcza”. Przede wszystkim musimy mieć świadomość, że jest to bodaj najmłodsza dziedzina analizy informacji, która zgłębiana jest na gruncie rozważań akademickich, a w znikomym stopniu stosowana w praktyce. W tej pracy będziemy posługiwać się pojęciem „analiza dowodowa” w miejsce terminu „analiza śledcza”. Powody takiej decyzji są przede wszystkim dwa. Po pierwsze jest to termin w większym stopniu odpowiadający ugruntowanemu w literaturze anglojęzycznej pojęciu analysis of evidence. Po drugie wydaje się, że przymiotnik „śledczy” niekoniecznie musi odnosić się do fazy śledztwa związanej z analizą, przygotowaniem czy ewaluacją materiału dowodowego. Jest to również w dużej mierze zbieżne z wytycznymi European Network of Forensic Science Institutes, w której wszelkie raporty śledcze (investigative reports) utożsamiane są przede wszystkim z fazą wykrywczą śledztwa i traktowane jako kolejny krok po raportach wywiadowczych (intelligence reports) .

We wprowadzeniu do dalszych rozważań należy podkreślić, że zarówno każdy rodzaj analizy informacji, jak i wszelkie procesy myślowe w obszarze dowodzenia w postępowaniu karnym związane są z występowaniem problemu niepewności. Jest to racjonalistyczne podejście zakładające, że uzyskanie wiedzy o zdarzeniach przeszłych jest możliwe, lecz wyłącznie w sensie probabilistycznym. W miejsce statycznie pojmowanej poprawności rozumowań stosować należy dynamicznie pojmowaną zdolność organów procesowych do korygowania błędów, która wymaga systematycznego śledzenia dynamiki dostępnych informacji, w celu rewizji przekonań w obliczu pojawiających się nowych informacji . Ujmując to nieco prościej, na gruncie postępowania karnego nie jesteśmy w stanie uzyskać stuprocentowej wiedzy na temat jakiegoś zdarzenia, a wszelkie zdania negujące ten stan rzeczy uznać należy za niezgodne z dorobkiem współczesnej nauki.

Główne rozważania dotyczą zagadnień związanych z różnymi podejściami metodologicznymi poświęconymi analizie materiału dowodowego. Zaliczamy do nich:

Koncepcje dotyczące argumentu dowodowego znane są od starożytności i powszechnie funkcjonują w praktyce wymiaru sprawiedliwości, jednakże od czasu, kiedy stały się przedmiotem zainteresowania analityków, konieczne jest dogłębne omówienie współczesnego rozumienia argumentów. Rozwój analizy dowodowej rzucił nowe światło przede wszystkim na kwestię wykorzystania generalizacji oraz ich ewaluacji, a także na nowe możliwości oceny argumentów dowodowych.

Kolejne ujęcie – ujęcie narracyjne – również funkcjonuje w praktyce wymiaru sprawiedliwości, jednak współczesne badania nad tym zagadnieniem wskazują na potrzebę rewizji dotychczas funkcjonujących poglądów, przy czym należałoby uwzględnić operowanie przez kryminalistyków opowieściami o przestępstwie. Pogłębione rozważania nad tą tematyką są konieczne ze względu na jej dużą, naukowo udowodnioną, moc perswazyjną w procesie karnym. Ponadto ujęcie narracyjne coraz częściej bywa łączone z ujęciem argumentacyjnym, tworząc tym samym nową koncepcję hybrydalną, która stale pobudza zainteresowanie analityków, i znajdując swoje zastosowanie chociażby w systemach sztucznej inteligencji.

Ujęcie Wigmorowskie jest rozwinięciem znanej od ponad stulecia koncepcji analizy materiału dowodowego, która dała podstawy do rozważań metodologicznych na temat współczesnego myślenia o analizie informacji, zwłaszcza w obszarze dowodzenia. Dorobek związany z metodami Wigmorowskimi jest właściwie nieznany w polskiej praktyce wymiaru sprawiedliwości, a także w niewiele większym stopniu badany był przez przedstawicieli nauki. Postępujący rozwój analizy informacji wskrzesił niejako porzucone na wiele lat koncepcje analityczne, nadając nowy sens analizie materiału dowodowego z wykorzystaniem ustrukturyzowanych metod bazujących na umiejętnym operowaniu grafami, wykresami czy diagramami.

Końcowe rozważania poświęcone są ujęciu w analizie materiału dowodowego, które pozwala na uwzględnianie subiektywnych informacji o rozwiązywanym problemie w warunkach niepewności informacji. Dowolną, nawet nieobserwowalną, niepewność związaną ze zdarzeniem lub hipotezą można w pełni wyrazić w postaci rozkładu prawdopodobieństwa, które oddaje poziom przekonania analityka lub decydenta w konkretnej sprawie. Jest to ujęcie najbardziej perspektywiczne, stale rozwijane i dające się odnieść zarówno do problemu badań pojedynczych ekspertyz kryminalistycznych, jak i całości materiału dowodowego.

Jednym z większych wyzwań jest poczynienie kroków, które pozwolą na jednolite postrzeganie kryminalistycznej analizy informacji przez świat nauki oraz praktyki. Osiągnięcie zgody w tej kwestii zbliży nas do wyróżnienia paradygmatu analizy informacji w kryminalistyce, co znacząco może wpłynąć na jakość prowadzonych nad nią badań, a także, co najważniejsze, na szersze wykorzystanie praktyczne. W ciągu ostatnich dziesięcioleci w kryminalistyce analiza materiału dowodowego wyraźnie wyodrębnia się jako samodzielna specjalność, a głównym celem tego opracowania jest przedstawienie podstaw teoretycznych, które mogą służyć jej rozwojowi. Aby nadać pracy charakter propedeutyczny i ułatwić Czytelnikowi zrozumienie istoty rozważań, oddaję do dyspozycji dodatek w postaci symulowanej sesji Q&A (questions and anwers), która pomoże rozwiać najważniejsze wątpliwości związane z analizą dowodową.