Matusik Grzegorz, Własność urządzeń przesyłowych a prawa do gruntu

Przesyłanie na odległość, a następnie dystrybucja różnych postaci energii, sygnałów, wody i innych substancji są współcześnie nieodzowne dla funkcjonowania każdej gospodarki i każdego społeczeństwa. Standardem jest nieograniczone korzystanie z tzw. mediów i nikt nie traktuje już dzisiaj tych dóbr jako luksusowych czy ekskluzywnych. Jednakże podmioty zapewniające dostawę mediów są często - w obiegowej opinii - traktowane jako niesłusznie bogacące się kosztem swoich odbiorców, a nade wszystko wkraczające w prawo własności cudzych nieruchomości bez należytych rekompensat.

Prawne problemy związane z przesyłaniem mediów są zatem obecne w praktyce wymiaru sprawiedliwości i doktrynie prawa cywilnego lub administracyjnego. Problemy te są wielopłaszczyznowe. W niniejszej pracy zajmuję się trzema zasadniczymi aspektami tej złożonej problematyki. Po pierwsze - statusem urządzeń przesyłających media i ich własnością, po drugie - tytułami prawnymi do gruntów zapewniającymi przedsiębiorcom przesyłowym korzystanie z tych gruntów, a po trzecie - roszczeniami przysługującymi właścicielom gruntów w razie korzystania z nich przez przedsiębiorców przesyłowych bez żadnego tytułu prawnego. Z tymi zasadniczymi celami pracy wiąże się również kwestia uczynienia założeń dotyczących pojęcia własności i jej ograniczeń, co pozwoli znacznie szerzej spojrzeć na podejmowane zagadnienia. Do tego należy uwzględnić uwarunkowania historyczne, które każą inaczej spojrzeć na planowane inwestycje, a inaczej na regulowanie spraw z przeszłości.

Wobec tak określonych zadań praca składa się z siedmiu rozdziałów i można ją podzielić na cztery części.

Pierwsza część, obejmująca dwa pierwsze rozdziały, dotyczy teoretycznej koncepcji własności i ograniczeń własności nieruchomości. Głównym celem pierwszego rozdziału jest przedstawienie zasadniczych poglądów na własność w ujęciu teoretycznoprawnym, przy uwzględnieniu poglądów doktryny prawa cywilnego, by w konkluzji przedstawić - być może - alternatywną koncepcję własności. Rozdział I stanowi teoretyczne wprowadzenie do drugiej części pracy poświęconej „własności” urządzeń przesyłowych. Nie można wszak podejmować problematyki własności określonych przedmiotów stosunków cywilnoprawnych bez wyjaśnienia tego, co rozumie się przez pojęcie „własności”. W rozdziale II została podjęta próba ustalenia statusu obciążeń własności nieruchomości gruntowej wynikających w szczególności z ustawy. Przede wszystkim została rozwinięta problematyka ograniczonych praw rzeczowych ustanawianych na takiej nieruchomości, a w dalszej kolejności również charakteru tzw. obowiązków administracyjnych spoczywających na właścicielu gruntu. Rozważania te mają na celu teoretyczne wprowadzenie zarówno w trzecią część pracy poświęconą korzystaniu z gruntów dla celów przesyłowych przez przedsiębiorców na podstawie różnych tytułów prawnych, jak i w część czwartą dotyczącą skutków korzystania z gruntów dla celów przesyłowych bez tytułu prawnego.

Druga część pracy - obejmująca rozdziały III i IV - traktuje o statusie urządzeń przesyłowych i ustalaniu ich własności. Rozdział III otwierają wstępne założenia dotyczące rozumienia pojęcia „urządzenie przesyłowe”, jak również określeń „przedsiębiorstwo przesyłowe” i „przedsiębiorca przesyłowy”. Pojęcia te pozostają nieodłącznie związane z podejmowaną w całej pracy problematyką. Rozdział III zawiera rozważania o charakterze historycznym. Zaszłości minionych lat (nawet kilkudziesięciu) nadal rodzą wiele problemów. Aktualny stan prawny (zresztą niekoniecznie jednoznaczny), związany także z niekoniecznie jednoznacznym stanowiskiem judykatury, kształtował się przez dłuższy czas. Dla ustalenia własności danego urządzenia nie wystarcza analiza zagadnienia na podstawie aktualnych regulacji i poglądów doktryny czy judykatury. Przytłaczająca większość urządzeń przesyłowych powstała przed wieloma laty. Nie ma racjonalnych podstaw, dla których należy wobec nich od razu stosować nowe stanowisko judykatury czy nawet nowe regulacje prawne. Jednocześnie ustawodawca nie doprowadził do „uwłaszczenia” przedsiębiorców przesyłowych w zakresie poszczególnych urządzeń, natomiast roszczenia, o których mowa w art. 49 § 2 k.c. (ale także w ustawach szczególnych), ze względu na wymagane przesłanki nie zwalniają stosującego prawo od obowiązku ustalenia losów prawnych danego urządzenia.

Na potrzeby systematyki i przejrzystości wywodu podejmuję robocze założenie, że można wyodrębnić trzy okresy, w których różnie regulowano i wyjaśniano kwestię własności urządzeń przesyłowych. W rozdziale III scharakteryzowane są dwa pierwsze okresy, podczas gdy rozdział IV poświęcony jest okresowi trzeciemu, który odnosi się już do aktualnego stanu prawnego. W rozdziale IV omówione zostaną cztery koncepcje, które można zaproponować dla wyjaśniania statusu urządzeń przesyłowych wobec aktualnego brzmienia art. 49 k.c. Zgłoszone zostaną również określone propozycje de lege ferenda. W tym też miejscu zostanie omówiona kolejna propozycja nowelizacji art. 49 k.c.

Trzecia część pracy - obejmująca rozdziały V i VI - poświęcona jest problematyce tytułów prawnych zapewniających przedsiębiorcom przesyłowym korzystanie z gruntów dla celów przesyłowych. Rozdział V dotyczy tytułów o charakterze publicznoprawnym, a rozdział VI odnosi się do tytułów wywodzonych z regulacji prawa prywatnego. Również w tym zakresie wywody dotyczące aktualnego stanu prawnego poprzedzają nawiązania do dawnych, nieobowiązujących już uregulowań. Takie odniesienia są w pełni uzasadnione. Nadal bowiem zdarzają się przypadki, gdy przedsiębiorca przesyłowy korzysta z cudzego gruntu na podstawie decyzji administracyjnej wydanej np. w latach sześćdziesiątych XX wieku lub na podstawie umowy o ustanowieniu służebności gruntowej (quasi-przesyłu) zawartej przed prawnym uregulowaniem służebności przesyłu. Nie są też odosobnione (i - jak należy sądzić - nie będą również w przyszłości) przypadki wniosków o stwierdzenie zasiedzenia służebności gruntowej polegającej na korzystaniu z nieruchomości dla celów przesyłowych albo samej służebności przesyłu. Powstają też wątpliwości, czy przedsiębiorca przesyłowy, który umieścił wiele lat wcześniej urządzenie na cudzym gruncie, uczynił to w wykonaniu określonego „prawa”, skoro nie legitymuje się żadną decyzją czy innym aktem wydanym na podstawie aktualnie obowiązujących przepisów. W związku z tym zasadne jest sięgnięcie do unormowań dawnych, albowiem może się okazać, że określone działania prima vista uznawane za „bezprawne” - takimi nie były i nadal nie są. Celowe wydaje się także rozważenie stopnia i charakteru związku zachodzącego między publiczno- i prywatnoprawnymi tytułami do korzystania z gruntów dla celów przesyłowych. Szczególna potrzeba zachodzi w odniesieniu do wpływu tytułów publicznoprawnych na sferę stosunków cywilnoprawnych. Kluczowym też pozostaje pytanie o to, czy tytuły publiczno- i prywatnoprawne pozostają w konkurencji, czy pozostawia się wybór środków, czy może jeden wyłącza drugi. W rozdziale VI największy nacisk położony został na analizę regulacji prawnej poświęconej służebności przesyłu jako instytucji stworzonej dla rozwiązania problemu korzystania z gruntów dla celów przesyłowych. Rozważania kończy ocena tej regulacji oraz wnioski de lege ferenda.

Czwarta część pracy obejmuje rozdział VII i poświęcona jest syntetycznemu omówieniu typowych roszczeń, z którymi mogą występować właściciele gruntów w przypadku zajęcia ich dla celów przesyłowych bez żadnego z tytułów prawnych, o których mowa była w części trzeciej pracy. Jak wskazuje praktyka, to właśnie chęć uzyskania stosownego wynagrodzenia za korzystanie z gruntu lub usunięcia urządzeń z danej nieruchomości implikuje liczne procesy sądowe.

W wydaniu drugim niniejszego opracowania uwzględniono najnowsze poglądy judykatury oraz doktryny prawa cywilnego dotyczące służebności przesyłu, poszerzono także dotychczasowe rozważania o omówienie nowych problemów pojawiających się w praktyce. Przedstawiono też projektowane zmiany regulacji poświęcone służebności przesyłu oraz administracyjnemu ograniczeniu prawa własności w celach przesyłowych.

W pracy uwzględniono stan prawny, publikowane orzecznictwo oraz stanowisko doktryny na dzień 1 września 2013 roku.