Nowak Dominika, Wadliwa spółka partnerska

Umowa spółki partnerskiej może być dotknięta różnego typu nieprawidłowościami. W zależności od ich charakteru powodują on różne konsekwencje prawne w postaci np. nieważności czy bezskuteczności. Przykładowo, do wymienionych wyżej wadliwości zaliczyć należy: wady oświadczeń woli, zawarcie umowy w sposób sprzeczny z ustawą (albo celem obejścia ustawy) lub z zasadami współżycia społecznego, zawarcie umowy przez osobę fizyczną niemającą zdolności do czynności prawnych czy naruszenie przepisów o formie umowy zastrzeżonej pod rygorem nieważności. Należy podkreślić, że w ramach niniejszej pracy rozważano jedynie te przypadki wadliwości umowy spółki, które prowadzą do nieważności bezwzględnej lub względnej. Dokonany wybór ma związek z tym, iż nieważność stanowi najważniejszy i najczęściej występujący w praktyce przypadek wadliwości czynności prawnej. Nieważność jest najostrzejszą oraz "najdalej idącą" sankcją, która niweczy nawiązany przez strony stosunek prawny. Nie bez znaczenia dla zawężenia problematyki monografii był również fakt, że nieważność należy do zagadnień dość skomplikowanych. Uznano wobec tego, iż objęcie zakresem rozważań wszystkich sankcji wadliwych czynności prawnych znacznie utrudniłoby pogłębioną analizę zagadnienia wadliwej spółki partnerskiej, które jest zasadniczym celem niniejszej pracy.

Ponadto, poza zakresem zainteresowania publikacji pozostawiono problematykę wadliwości umowy spółki powstałej w drodze orzeczenia sądu czy też zawartej w toku procedury przekształceniowej. Niniejsze rozważania skupiono bowiem na najistotniejszym z punktu widzenia praktyki pierwotnym trybie powstania spółki, którego jednym z elementów jest właśnie zawarcie umowy między przyszłymi wspólnikami. Równocześnie należy zaznaczyć, że koncepcję wadliwej spółki należy wiązać z różnymi nieprawidłowościami powstałymi na etapie formowania spółki, w tym z brakami mającymi miejsce podczas procedury rejestracyjnej (tj. m.in. z brakami i błędami w zakresie wypełnienia formularzy zgłoszeniowych, brakami załączników polegającymi np. na niedołączeniu listy partnerów czy dokumentów stwierdzających uprawnienie do wykonywania wolnego zawodu). W ramach niniejszej pracy skupiono się jedynie na najważniejszym przypadku, który warunkuje wadliwą spółkę, tj. na sytuacji, gdy zawarta umowa spółki jest nieważna.

Temat pracy wskazuje jednoznacznie, że sankcja nieważności rozważana była na przykładzie umowy spółki partnerskiej. Na tę decyzję wpływ miała m.in. okoliczność, iż spółka partnerska jest stosunkowo "młodą" konstrukcją prawną. Spółka ta funkcjonuje w rodzimym systemie prawnym od dziewięciu lat, podczas gdy np. spółka jawna i spółka komandytowa znane były już na gruncie Kodeksu handlowego . Powyższe przekłada się niewątpliwie na liczbę publikacji, którą - w odniesieniu do spółki partnerskiej - nadal należy ocenić jako niewystarczającą. Wybór spółki partnerskiej jako bazy dla przedstawionych w pracy rozważań miał również związek z dużym zróżnicowaniem pomiędzy spółkami osobowymi. W szczególności nie można oprzeć się wrażeniu, że w katalogu spółek osobowych zdecydowanie wyróżnia się spółka komandytowo-akcyjna. W konsekwencji za niewłaściwe uznano rozpatrywanie obok siebie problematyki nieważności umowy spółki jawnej czy partnerskiej obok nieważności statutu spółki komandytowo-akcyjnej. Powaga istniejących na tym tle problemów znacznie przekraczałaby ramy jednej pracy. Należy podkreślić, że za podstawowy cel monografii przyjęto analizę cywilnoprawnych aspektów nieważności umowy spółki partnerskiej. Objęcie zakresem wywodów wszystkich spółek osobowych (lub choćby niektórych z nich) odbyłoby się ze szkodą dla wnikliwości i szczegółowości rozważań. Należy sądzić, iż chęć uwypuklenia różnic między poszczególnymi spółkami przesłoniłaby zasadniczy cel badawczy pracy i uniemożliwiłaby dotarcie do istoty problemu. Równocześnie należy wyrazić przekonanie, że stawiany w publikacji problem z powodzeniem może być rozpatrywany na tle wybranej spółki osobowej z możliwością wyciągnięcia wniosków bardziej ogólnych w odniesieniu do spółki jawnej czy komandytowej.

Wyraźnego podkreślenia wymaga także fakt, że niniejsza praca dotyczy problematyki nieważności umowy spółki partnerskiej rozpatrywanej przez pryzmat okresu przedrejestracyjnego oraz okresu mającego miejsce po wpisie spółki do Krajowego Rejestru Sądowego. Równocześnie należy zaznaczyć, że przedmiotem rozważań była wadliwa spółka partnerska, a nie tzw. spółka faktyczna. Ta ostatnia nie była dotąd analizowana w polskiej doktrynie, niemniej jednak zagadnienie to ugruntowało się już m.in. we francuskim czy niemieckim piśmiennictwie . Spółka faktyczna oparta jest tylko i wyłącznie na faktycznej działalności podejmowanej przez "wspólników". Nie istnieje tu w ogóle umowa spółki. Nie zostały również podjęte żadne działania mające na celu utworzenie spółki w świetle prawa. W rozważanym przypadku wspólnicy poprzez swoje zachowanie wytwarzają przekonanie odnośnie do istnienia spółki jako podmiotu prawa i strony czynności prawnych dokonywanych z osobami trzecimi. Chociaż w świetle prawa spółkę należy traktować jako podmiot non existens, po spełnieniu określonych przesłanek przyjmuje się, że spółka istnieje w stosunku zewnętrznym, tj. wobec działających w dobrej wierze kontrahentów.

Potrzeba powstania niniejszej monografii wynika z niezadowalającego stanu wiedzy w zakresie wadliwej spółki osobowej. W pierwszej kolejności podkreślić należy, że istnieje wyraźna dysproporcja pomiędzy sytuacją prawną spółek kapitałowych, a spółek osobowych (w tym spółek partnerskich) odnośnie do skutków nieważności umowy spółki. W przypadku spółek kapitałowych ustawodawca już w Kodeksie handlowym przewidywał regulację art. 173 i 337, które normowały sposób postępowania z tzw. spółkami wadliwymi. Następnie po wejściu w życie Kodeksu spółek handlowych stosowna regulacja znalazła się w art. 21 (jako wyraz implementacji Dyrektywy Pierwszej Rady 68/151/EWG z 9 marca 1968 r. w sprawie koordynacji gwarancji, jakie są wymagane w państwach członkowskich od spółek w rozumieniu art. 58 akapit drugi Traktatu, w celu uzyskania ich równoważności w całej Wspólnocie, dla zapewnienia ochrony interesów zarówno wspólników, jak i osób trzecich ) oraz art. 172 i 327. Tymczasem w obecnym stanie prawnym ustawodawca nie doprecyzował sytuacji prawnej spółek osobowych (w tym partnerskich), które zostały zarejestrowane pomimo wadliwości umowy.

Jak się wydaje, problematyka będąca przedmiotem publikacji ma duże znaczenie zarówno dla teorii, jak i praktyki. Jak wynika z danych Głównego Urzędu Statystycznego, w drugiej połowie 2009 r. w Polsce zanotowano 1266 spółek partnerskich, podczas gdy w 2005 r. było ich około 730. Powyższe wskazuje jednoznacznie, że z biegiem czasu liczba tworzonych spółek partnerskich systematycznie wzrasta. Nie można wykluczyć, że jakaś część (choćby niewielka) z powstałych już spółek została wpisana do Krajowego Rejestru Sądowego pomimo określonych nieprawidłowości zaistniałych w okresie przedrejestracyjnym (podobne sytuacje mogą wystąpić także w przyszłości). Jak już wspomniano, w przeciwieństwie do spółek kapitałowych, brak jest w systemie prawa regulacji, która odnosiłaby się do wadliwie zawiązanych spółek osobowych (w tym spółki partnerskiej). Jest to sytuacja niezrozumiała, tym bardziej że spółka partnerska jako podmiot prawa i przedsiębiorca jest pełnoprawnym uczestnikiem stosunków handlowych, który w ramach prowadzonej działalności gospodarczej wchodzi w określone relacje z otoczeniem rynkowym.

Zjawisko wadliwości umowy spółki osobowej, w tym spółki partnerskiej, nie było przedmiotem szerszej analizy zarówno w powojennej, jak i w najnowszej literaturze przedmiotu oraz orzecznictwa. Co do zasady brak jest w polskiej nauce prawa konstruktywnych wypowiedzi na temat wadliwej spółki osobowej (w tym spółki partnerskiej). Do wyjątków należy wypowiedź Profesora S. Sołtysińskiego, który - na tle spółki jawnej - wyraził pogląd, iż sankcja nieważności bezwzględnej umowy spółki powinna zostać zastąpiona uprawnieniem wspólnika do wypowiedzenia umowy spółki, ewentualnie żądaniem jej rozwiązania z ważnych powodów w trybie art. 63 Kodeksu spółek handlowych . Poza ww. stanowiskiem nie powstało żadne opracowanie poświęcone całościowej analizie zjawiska wadliwej spółki osobowej. Tymczasem należy zauważyć, że przedmiotowe zagadnienie już od bardzo dawna cieszy się dużym zainteresowaniem wielu systemów prawnych. W związku z powyższym niniejsza monografia stawia sobie za zadanie omówienie problematyki wadliwej spółki partnerskiej w stosunkowo szerokim kontekście. Rozważania w niej zawarte skierowano nie tylko na spółkę partnerską, ale dużą uwagę poświęcono regulacji prawnej odnoszącej się do wadliwej spółki kapitałowej. W tym celu w istotnym zakresie wykorzystano poglądy doktryny i orzecznictwa. Całość zagadnienia umiejscowiono w kontekście rozwiązań przyjętych w wybranych systemach prawnych, co niewątpliwe pozwoliło spojrzeć na omawiane kwestie z szerszej perspektywy.

W pracy wykorzystano przede wszystkim metodę dogmatyczną, która pozwoliła na dokonanie interpretacji obowiązującej (i uchylonej już) regulacji prawnej. Z kolei podstawową metodą wykładni była wykładnia językowa oraz systemowa. Uzupełniająco zastosowanie znalazła również wykładnia funkcjonalna i historyczna. Drugą z wykorzystanych metod była metoda prawnoporównawcza. Jej zastosowanie było niezbędne z uwagi na to, iż w obcych systemach prawnych instytucja tzw. wadliwych spółek istnieje już od dawna. Analizie poddano ustawodawstwo Unii Europejskiej, jak również rozwiązania niemieckie, francuskie, angielskie i amerykańskie. Należy zaznaczyć, że przedmiotową metodą - z przyczyn wskazanych poniżej - posłużono się jedynie w rozdziale trzecim.

Monografia stawia sobie za cel rozwiązanie kilku problemów badawczych, które zostaną poniżej zasygnalizowane w kolejności ich występowania w pracy.

W pierwszym rozdziale analizie poddano umowę spółki partnerskiej. Rozważania te poprzedzono odniesieniem się m.in. do kwestii związanych z etapami poprzedzającymi zawarcie umowy. Powyższe było niezbędne, gdyż nie ulega wątpliwości, że określone nieprawidłowości mogą powstać już na tzw. etapie przedkontraktowym, co może mieć doniosły wpływ na ważność i skuteczność docelowej umowy spółki. W związku z tym, istotną część uwagi poświęcono umowie o negocjacje oraz umowie przedwstępnej jako najbardziej reprezentatywnym dla odpowiednio etapu: negocjacyjnego i przygotowawczego. Jeśli chodzi z kolei o etap organizacyjny, przedmiotem rozważań uczyniono umowę spółki partnerskiej. W szczególności podjęto próbę określenia charakteru prawnego i funkcji przedmiotowej umowy. Odrębnego odniesienia wymagała w tym kontekście problematyka wykładni umowy spółki przy równoczesnym zaakcentowaniu kwestii związanych z tzw. życzliwą interpretacją (benigna interpretatio). Z uwagi na to, iż umowa spółki partnerskiej podlega oddziaływaniu zasady wolności umów, konieczne było również ustalenie, jakie są granice dla tej swobody. Znaczna część rozważań zawarta w pierwszym rozdziale poświęcona została zagadnieniu właściwości (natury) stosunku prawnego spółki partnerskiej. Kryterium to omówiono przez pryzmat najważniejszych zasad składających się na jego treść, z uwzględnieniem przypadku, gdy spółka partnerska występuje w tzw. modelu klasycznym i hybrydalnym.

Zasadniczym celem drugiego rozdziału było omówienie przyczyn nieważności umowy spółki partnerskiej. Jak wiadomo, problematyka sankcji wadliwych czynności prawnych należy do skomplikowanych i kontrowersyjnych zagadnień w teorii prawa cywilnego. Wobec występujących w tym zakresie rozbieżności terminologicznych niezbędne było w pierwszej kolejności ustalenie siatki pojęciowej wykorzystywanej w pracy. Ponadto, w związku z dużym zróżnicowaniem przyczyn nieważności umowy spółki, podjęto próbę ich podzielnia na trzy grupy obejmujące przyczyny nieważności związane z:

W niniejszej monografii przyjęto, że naturę prawną spółki należy wyjaśniać za pomocą teorii umowy i teorii instytucji. Tym samym zasadne było zaakcentowanie odrębności między kategoriami: nieważna umowa spółki i wadliwa spółka. Zagadnieniu wadliwej spółki poświęcono uwagę w ramach rozdziału trzeciego, w którym badano wpływ nieważności umowy na podmiotowość prawną spółki partnerskiej. Jak już sygnalizowano, kwestia ta nie została wprost unormowana w obowiązujących przepisach prawnych. W związku z tym za punkt wyjścia uczyniono rozwiązania występujące w wybranych systemach prawnych. Jak już wspomniano, na potrzeby niniejszej pracy bliższej analizie poddano następujące ustawodawstwa: Unii Europejskiej, niemiecki, francuski, angielski i amerykański. Jak się wydaje, wymienione systemy prawne należą do najbardziej reprezentatywnych, a ponadto wywodzą się z odmiennych kultur prawnych. Dla dokonanego wyboru nie bez znaczenia było także i to, że niejednokrotnie wskazane prawodawstwa (a w szczególności prawo niemieckie i francuskie) stanowią wzór dla polskiego prawodawcy przy uchwalaniu nie tylko Kodeksu spółek handlowych, ale także innych aktów prawnych. Umiejscowienie przedmiotowych rozważań w rozdziale trzecim wynika ze sposobu ujęcia tego zagadnienia w prawie obcym. Po pierwsze, należy zwrócić uwagę na odmienności w zakresie rozumienia istoty i charakteru prawnego umowy spółki w każdym z rozpatrywanych systemów prawnych. Tym samym rozproszenie rozważań w ramach kolejnych rozdziałów, a następnie wyprowadzenie ogólniejszych wniosków w tym zakresie i zestawienie ich ze specyfiką umowy polskiej spółki partnerskiej byłoby bardzo trudne, by nie powiedzieć niemożliwe. Ponadto, w nauce obcej problematyka analizowana w doktoracie ujmowana jest pod kątem podmiotowości (osobowości) prawnej samej spółki bez szerszego odniesienia do nieważności umowy spółki. W związku z tym, iż niniejsza praca dotyczy przede wszystkim rodzimej konstrukcji prawnej, za rozwiązanie bardziej prawidłowe uznano ograniczenie i koncentrację rozważań w kwestii prawa obcego w zakresie jednego rozdziału. Równocześnie należy zaznaczyć, że ulokowanie wywodów na temat wadliwej spółki w rozdziale trzecim było zamierzonym i celowym zabiegiem. Przyjęto bowiem, że wobec braku regulacji prawnej dla wadliwie utworzonej spółki partnerskiej nie jest możliwe jednoznaczne przesądzenie o losach samej umowy, która dotknięta jest sankcją nieważności. Dopiero wyprowadzenie tezy odnośnie do sposobu postępowania w przypadku wystąpienia tzw. wadliwej spółki partnerskiej, stanowiło punkt wyjścia dla rozważań zawartych w rozdziale czwartym. Po omówieniu rozwiązań przyjętych w wymienionych systemach prawnych, uwagę skierowano na polską regulację odnoszącą się do wadliwej spółki kapitałowej. Wywody te uzupełniono o wyrażone na tym tle poglądy doktryny i orzecznictwa. Po zbadaniu ww. zagadnień przedmiotem analizy uczyniono wadliwą spółkę partnerską, dla której w aktualnym stanie prawnym ustawodawca nie przewidział żadnej regulacji prawnej.

Rozdział czwarty zawiera rozważania w kwestii skutków nieważności umowy spółki partnerskiej w okresie przedrejestracyjnym oraz po wpisie spółki do KRS. Analizę zagadnienia rozpoczęto od przedstawienia problematyki art. 2 k.s.h., który m.in. precyzuje zakres zastosowania przepisów Kodeksu cywilnego o sankcji nieważności w sprawach nieuregulowanych w Kodeksie spółek handlowych. W ramach przedmiotowego rozdziału odniesiono się do zagadnienia cywilnoprawnych roszczeń mogących powstać na skutek nieważności umowy spółki partnerskiej. W związku z tym omówiono: roszczenie o ustalenie nieważności umowy spółki partnerskiej, obowiązek zwrotu spełnionych świadczeń, roszczenie odszkodowawcze z tytułu culpa in contrahendo oraz roszczenie o uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia woli o zawarciu umowy spółki partnerskiej. Istotnym celem naukowym czwartego rozdziału było również zwrócenie uwagi na potrzebę wykorzystania w szerszym niż dotychczas zakresie instytucji konwersji na gruncie prawa spółek handlowych. Dla osiągnięcia zarysowanego celu badawczego istotne znaczenie miało określenie specyfiki przedmiotowej konstrukcji, wskazanie pozytywnych i negatywnych przesłanek jej zastosowania, jak również doprecyzowanie pojęcia tzw. czynności prawnej zastępczej (łącznie z propozycją konkretnych czynności prawnych, które w tej roli mogłyby wystąpić).

W podsumowaniu zawarto wnioski końcowe obejmujące najważniejsze wyniki badań przeprowadzonych w poszczególnych rozdziałach pracy.

Niniejsza monografia stanowi zmodyfikowaną rozprawę doktorską obronioną w dniu 15 października 2009 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Praca ta była również finansowana ze środków na naukę w latach 2008-2010 jako projekt badawczy promotorski przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (XXXIV konkurs).

Przy okazji niniejszej publikacji chciałabym serdecznie podziękować Panu Prof. zw. dr. hab. Andrzejowi Kidybie za wszelką pomoc okazaną mi w związku z przygotowywaniem pracy. Pragnę podziękować również Pani Prof. zw. dr hab. Marii Poźniak-Niedzielskiej oraz Panu Prof. zw. dr. hab. J.A. Strzępce za cenne uwagi zawarte w recenzjach mojej pracy.