Konecki Janusz (red.), Nowak Paweł (red.), Zdanikowski Paweł (red.), Uzasadnienie orzeczenia sądu powszechnego. Język, struktura, metodyka

Praktyka sporządzania uzasadnień orzeczeń od lat budzi zastrzeżenia. Chyba można powiedzieć, że w powszechnym odczuciu odbiorców uzasadnień, a więc szczególnie stron i uczestników postępowań sądowych, ich pełnomocników, dziennikarzy, a nawet części sędziów, uzasadnienia są zbyt obszerne, a wręcz rozwlekłe, mało przejrzyste i niezrozumiałe dla osób nieposiadających profesjonalnego przygotowania prawniczego.

Książka jest swego rodzaju podręcznikiem zawierającym zbiór dobrych praktyk sporządzania uzasadnień. W założeniu jej autorów ma ona za zadanie zaprezentować optymalną wizję uzasadnienia, a więc uzasadnienia zwięzłego (zawierającego jedynie niezbędną treść), przejrzystego i komunikatywnego, a jednocześnie prawidłowego od strony regulacji procesowych (cywilnej i karnej). To, co odróżnia ją od innych publikacji poświęconych tej tematyce, które ukazały się w ostatnim czasie, to przede wszystkim jej interdyscyplinarny charakter. Książka podejmuje bowiem nie tylko problematykę struktury i treści uzasadnienia orzeczenia, lecz także – a może nawet przede wszystkim – znaczenie języka uzasadnienia dla prawidłowości jego sporządzenia.

Idea książki zrodziła się w trakcie realizacji projektu badawczego „W poszukiwaniu optymalnego modelu uzasadnienia orzeczenia sądu”, który był realizowany w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury w latach 2018–2021 r. Celem tego projektu było wypracowanie zbioru dobrych praktyk sporządzania uzasadnień w formie wzorca, nazwanego w pewnym uproszczeniu uzasadnieniem modelowym, który miałby szansę na upowszechnienie się w środowisku sędziowskim. Zasadniczym założeniem projektu było to, aby uzasadnienie modelowe było możliwie zwięzłe, komunikatywne oraz przejrzyste i, oczywiście, prawidłowe jurydycznie. Uzasadnienie modelowe opracowali sędziowie uczestniczący w projekcie w dwóch grupach (cywilistycznej i karnistycznej ) z udziałem ekspertów językoznawców i pod kierunkiem doświadczonego sędziego odwoławczego. Uzasadnienia modelowe powstały na bazie rzeczywistych uzasadnień, które wybrali uczestnicy projektu. Każde zdanie uzasadnienia analizowano z punktu widzenia jego niezbędności oraz merytorycznej i językowej poprawności. W efekcie powstał model uzasadnienia, który od tradycyjnego uzasadnienia różni się tym, że ma bardzo ograniczoną (kilkuzdaniową) część historyczną, jest pisane przy użyciu punktorów, dzielących odrębne strukturalnie części uzasadnienia oraz jest napisane komunikatywnie (brak używania niezrozumiałych powszechnie, niekiedy archaicznych sformułowań, brak zdań wielokrotnie złożonych, używanie odesłań do literatury i orzecznictwa jedynie w niezbędnym zakresie) .

Uzasadnienia modelowe poddano badaniu wśród sędziów zarówno orzekających w pierwszej instancji, jak i wśród sędziów sądów odwoławczych. Badania potwierdziły nie tylko zgodność zaproponowanego modelu z prawem, ale także praktyczną użyteczność uzasadnienia modelowego .

Po wykonaniu badań, wśród członków zespołu badawczego, który składał się m.in. z autorów niniejszego opracowania powstał pomysł napisania zwartego opracowania, który przybliżałby ideę uzasadnienia możliwie krótkiego oraz komunikatywnego i przejrzystego, które byłoby zrozumiałe dla przeciętnego odbiorcy . Jest to szczególnie ważne, ponieważ historycznie władza sądownicza zasadniczo utrzymywała hegemoniczną, podkreślającą podrzędną rolę pozostałych poza sędzią uczestników rozprawy, relację komunikacyjną sędzia–podsądny/strona. Na te utarte i zaakceptowane przez pracowników wymiaru sprawiedliwości szablony, schematy i stereotypy poznawcze i językowe nałożyły się w XXI w. zmiany cywilizacyjne, które jeszcze bardziej ograniczyły znajomość języka polskiego wśród uczestników rozprawy i ich kompetencje komunikacyjne. A to wpłynęło na jeszcze większy dystans komunikacyjny między sędziami a ludźmi, których sprawy oni rozstrzygają.

Rzeczywistość trzeciego dziesięciolecia XXI w., i to nie tylko w Polsce, to przecież czas równorzędności w relacji władza – obywatel, a może nawet bardziej dominującej pozycji osoby, której sprawa dotyczy, a nie przedstawicieli dowolnego rodzaju władzy – prawodawczej, wykonawczej czy sądowniczej. Oczywiście, równorzędnej lub dominującej z perspektywy komunikacyjnej, a nie decyzyjnej czy kompetencyjnej, bo tu przewaga przedstawicieli władzy jest oczywista i niezmienna.

Wiemy, że zmiany nazw wymagają zmiany kodeksów, ustaw i rozporządzeń, ale zmiana sposobu uzasadniania rozstrzygnięć sądowych zgodna z czasem i miejscem, w których znajduje się współczesne społeczeństwo, takich zmian nie wymaga. Warto więc dowartościować tę większość członków społeczeństwa, traktować ją podmiotowo i podporządkować komunikację prawniczą typowemu uczestnikowi rozprawy, który również komunikacyjnie ma być najważniejszym i idealnym odbiorcą motywów ustnych i pisemnego uzasadnienia rozstrzygnięć sądowych.

W jaki sposób mogłoby i powinno to wyglądać, pokazuje nasza książka, która ma cztery rozdziały. Rozdział 1 prezentuje tło kulturowe i komunikacyjne problematyki uzasadnienia, wizerunku i miejsca sędziów i sądów w przestrzeni publicznej. Rozdział 2, będący częścią ogólną dla problematyki sporządzania uzasadnień w sprawach cywilnych i karnych, prezentuje istotę, funkcje oraz cechy uzasadnienia. Rozdziały 3 i 4 są poświęcone uzasadnieniom w sprawach cywilnych i karnych zarówno w odniesieniu do uzasadnienia orzeczenia sądu pierwszej instancji, jak i sądu odwoławczego.

Prezentowane w książce dobre praktyki sporządzania uzasadnień są wynikiem nie tylko zawodowych doświadczeń poszczególnych autorów, ale także efektem wspólnych działań w obszarze badawczym i szkoleniowym oraz podobnego spojrzenia na kwestie dotyczące zwięzłości i komunikatywności. Pomimo tego oraz zbiorowego charakteru książki każdy z autorów odpowiada samodzielnie za opracowaną przez siebie część.

Mamy nadzieję, że zaproponowane w publikacji rozwiązania i zmiany spotkają się z zainteresowaniem ze strony autorów i odbiorców uzasadnień. Jesteśmy przekonani, że nasze sugestie to właściwy krok w kierunku uwspółcześnienia i unowocześnienia wymiaru sprawiedliwości, co powinno przełożyć się na pozytywny wizerunek polskiego sądownictwa w społeczeństwie.