Grzegorczyk Paweł, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Ogólna charakterystyka

1. Myśl o sądowym postępowaniu, które umożliwiałoby jednoczesną ochronę interesów wielu podmiotów, jest od kilkunastu lat przedmiotem żywej dyskusji w Europie. Prawo procesowe cywilne państw Europy Zachodniej, nierzadko oparte jeszcze na wielkich XIX-wiecznych kodyfikacjach, do niedawna zorientowane było w zasadzie wyłącznie na indywidualną ochronę praw podmiotowych. Odstępstwa od tej reguły należały do rzadkości. W prawie polskim można uznać za nie przepis art. 323 ust. 2 ustawy z 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska, zgodnie z którym, jeżeli zagrożenie lub naruszenie dotyczy środowiska jako dobra wspólnego, Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego lub organizacja ekologiczna mogą wystąpić z roszczeniem o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i podjęcie środków zapobiegawczych, ewentualnie - o zaprzestanie bezprawnego oddziaływania na środowisko . Przykładem ochrony interesu zbiorowego w postępowaniu cywilnym jest również postępowanie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, będące szczególną postacią postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych (art. 479³⁶ -479⁴⁵ k.p.c.) .

Nowe zjawiska społeczne i ekonomiczne, gwałtownie wzrastająca liczba szkód masowych i rozproszonych , jak również mobilność i świadomość prawna potencjalnych poszkodowanych, sprawiają, że środki te uznaje się obecnie za niewystarczające . W związku z tym w państwach europejskich zaobserwować można od pewnego czasu tendencję do wprowadzania do postępowania cywilnego instrumentów ochrony interesów ponadindywidualnych lub mechanizmów pozwalających objąć jednym postępowaniem większą liczbę takich samych lub zbliżonych charakterem roszczeń w celu ich kompleksowego i jednolitego rozstrzygnięcia, inspirowanych amerykańską konstrukcją class action. Idea ta stała się popularna zwłaszcza w ostatniej dekadzie. Rozwiązania tego typu przyjęto w Szwecji , Wielkiej Brytanii , Holandii , Niemczech , Danii , Norwegii , Finlandii i we Włoszech ; zawansowane prace legislacyjne toczą się również w Austrii i we Francji . Spośród państw pozaeuropejskich wymienić można w tym gronie przykładowo Brazylię , Japonię i Izrael . Przyjmowane mechanizmy są istotnie zróżnicowane, począwszy od ustawy holenderskiej wymagającej w pierwszej kolejności zawarcia przez osoby zainteresowane ugody, a następnie zatwierdzenia jej przez sąd, przez brytyjski Group Litigation Order (GLO) i niemieckie postępowanie wzorcowe (Musterverfahren), skończywszy na stosunkowo bliskich sobie ustawach państw skandynawskich, osadzonych na tradycyjnej strukturze postępowania rozpoznawczego wszczynanego powództwem i kończącego się wydaniem wyroku. Odmienny sposób ukształtowania tych instytucji odzwierciedla niekiedy tradycje kulturowe, ich wspólnym mianownikiem jest wszakże chęć zapewnienia sprawnego sądowego rozwiązywania konfliktów, w które zaangażowana jest większa liczba osób , przy jednoczesnej eliminacji nadużyć, jakie pociąga za sobą wzorcowa class action w Stanach Zjednoczonych.

Dyskusja nad potrzebą wprowadzenia podobnego narzędzia została zapoczątkowana również na szczeblu prawa unijnego, co znalazło wyraz w Białej Księdze z 2 kwietnia 2008 r. w sprawie roszczeń o naprawienie szkody wynikłej z naruszenia wspólnotowego prawa ochrony konkurencji i Zielonej Księdze z 27 listopada 2008 r. w sprawie dochodzenia zbiorowych roszczeń konsumentów . W Zielonej Księdze z 27 listopada 2008 r. przedstawiono alternatywnie cztery warianty dalszego postępowania, przy czym najdalej idąca opcja polega na wprowadzeniu regulacji mającej zagwarantować istnienie w państwach członkowskich mechanizmu pozwalającego na kolektywne sądowe dochodzenie roszczeń (collective redress procedure, kollektives Gerichtsverfahren) konsumenckich w drodze powództwa wytaczanego przez organizacje (representative action, Verbandsklage), powództwa grupowego (group action, Gruppenklage) lub powództwa wzorcowego (test case, Musterverfahren). Za pozostające do rozstrzygnięcia uznano w Księdze takie kwestie, jak: legitymacja do wszczęcia postępowania i sposób jego finansowania, środki pozwalające uniknąć bezzasadnych powództw, wybór pomiędzy modelem opt-in lub opt-out oraz podział zasądzonej sumy . Prace nad zaproponowanymi rozwiązaniami są obecnie w toku, zwłaszcza gdy chodzi o problematykę konsumencką, utrudniają je jednak ograniczenia kompetencyjne, które narzuca organom Unii Europejskiej art. 81 TFUE .

2. Opracowanie polskich regulacji umożliwiających ochronę praw wielu osób w jednym postępowaniu cywilnym zostało powierzone z inicjatywy Ministerstwa Sprawiedliwości Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości. Decyzja o przygotowaniu projektu ustawy, poprzedzona krytyczną analizą dotychczasowego stanu prawnego, zapadła na początku 2007 r. Prace prowadzone przez powołany w tym celu zespół Komisji Kodyfikacyjnej trwały dwa lata i zakończyły się wniesieniem w marcu 2009 r. do laski marszałkowskiej, po uprzednim przeprowadzeniu konsultacji międzyresortowych i uzyskaniu pozytywnej opinii Rady Legislacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów , rządowego projektu ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym . Podczas prac w sejmowej Podkomisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia projektu ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym podstawowe założenia projektu nie doznały zasadniczych modyfikacji. Do najbardziej dyskusyjnych zagadnień należał krąg podmiotów legitymowanych do występowania w roli reprezentanta grupy, standaryzacja roszczeń pieniężnych oraz zabezpieczenie kosztów procesu . Głębokiej zmiany w projekcie dokonano natomiast w pracach senackich. Ustawa w wersji uwzględniającej poprawki Senatu została uchwalona 17 grudnia 2009 r. i weszła w życie po upływie sześciomiesięcznego vacatio legis w dniu 19 lipca 2010 r.

Pracom nad projektem ustawy towarzyszyły badania komparatystyczne uwzględniające obowiązujące i znajdujące się na etapie przygotowań rozwiązania zagraniczne. Ustawa nie wzoruje się jednak na żadnym konkretnym akcie prawnym. Pomijając konieczność osadzenia docelowej regulacji w krajowej kulturze prawnej, istotne znaczenie miała w tym kontekście okoliczność, że unormowania przyjmowane w państwach obcych, choć zróżnicowane, wykazują silną orientację na ugodowe zakończenie sporu, co skutkuje niedostateczną precyzją lub nawet całkowitym brakiem uregulowań dotyczących orzekania o żądanym świadczeniu pieniężnym, podziału zasądzonego świadczenia pomiędzy uczestników postępowania oraz jego przymusowej egzekucji . Uznano, że w Polsce koncepcja taka byłaby niedostatecznie efektywna. Stąd też ustawa zawiera rozwiązania szczególne, mające otworzyć drogę do uzyskania przez osoby biorące udział w postępowaniu na swoją rzecz konkretnej kwoty pieniężnej. Pogodzenie tego założenia z wymaganiami efektywności postępowania grupowego należało do najtrudniejszych problemów legislacyjnych podczas prac nad ustawą.

3. Postępowanie grupowe, jako mechanizm zbiorowego dochodzenia skumulowanych roszczeń, stanowi całkowitą nowość w polskim porządku prawnym. Nie można go przyrównywać do współuczestnictwa procesowego (art. 73 k.p.c.), połączenia spraw do wspólnego rozpoznania (art. 219 k.p.c.) lub wytoczenia powództwa przez organizację społeczną lub inny podmiot na rzecz osoby trzeciej (art. 61 k.p.c.). Konstrukcja ta odbiega również od postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 479³⁶ -479⁴⁵ k.p.c.) . Niektóre instytucje postępowania grupowego wykorzystują oczywiście znane prawu procesowemu figury prawne, niemniej jednak postępowanie grupowe jako całość nie ma miarodajnych odniesień w krajowym systemie prawnym . Charakter wyzwań, na które odpowiedź ma dawać ustawa, sprawił, że ustawodawca musiał sięgnąć do innowacyjnych metod. Sytuacja ta wymaga zachowania ostrożności przy odwoływaniu się w toku wykładni przepisów ustawy do dorobku nauki i orzecznictwa wypracowanego na tle tradycyjnych konstrukcji procesowych.