Kulski Robert, Umowy procesowe w postępowaniu cywilnym

Każde postępowanie cywilne jako całość składa się z elementów, którymi są zdarzenia postępowania. Wśród tych zdarzeń najistotniejsze znaczenie mają czynności procesowe. Takimi czynnościami o charakterze dwustronnym są umowy procesowe, zwane także umowami przedprocesowymi.

W związku z obserwowaną od dawna tendencją do zawierania umów procesowych, zwłaszcza umowy o właściwość miejscową sądu oraz umowy o poddaniu sprawy pod rozstrzygnięcie sądu polubownego, prawne aspekty funkcjonowania tej instytucji budzą coraz szersze zainteresowanie nauki prawa. Kwestie związane z umowami procesowymi mają znaczenie teoretyczne i należą do jednych z najbardziej spornych zagadnień prawa postępowania cywilnego. Szereg z nich nie zostało rozstrzygniętych w sposób jednoznaczny w doktrynie oraz judykaturze i nadal stanowi bardzo istotny problem. Wiele wątpliwości powstających na tle funkcjonowania umów procesowych wymaga zatem dalszych rozważań.

Należy także podkreślić znaczenie praktyczne umów procesowych. Umowy te, w szczególności umowne określenie właściwości miejscowej sądu, niejednokrotnie mają na celu przyspieszenie postępowania w sprawie. Zawierając taką umowę, strony mogą brać pod uwagę obiektywne czynniki związane ze sprawnością działania poszczególnych sądów. Nie ulega przecież wątpliwości, że obecnie poszczególne sądy są w różnym stopniu obciążone ilością załatwianych spraw, wobec czego zróżnicowana jest szybkość postępowania rozpoznawczego. Niewłaściwe zatem byłoby twierdzenie, że są to okoliczności obojętne dla racjonalnie działającego podmiotu prawa cywilnego.

Ze względu na zalety sądownictwa polubownego wzrasta także znaczenie zapisu na sąd polubowny. Współcześnie sądy polubowne spotykamy we wszystkich dziedzinach życia prawnego. Rozwój tego sądownictwa jest pochodną realizacji wielu czynników decydujących o popularności tej pozasądowej formy rozwiązywania sporów prawnych. Zapewnienie stronom wpływu na wybór arbitrów oraz przebieg postępowania, jego poufność, szybkość i elastyczność, niższe koszty postępowania, a także odformalizowanie to najczęściej wymieniane zalety sądownictwa polubownego. Należy jednak pamiętać, że wybór przez strony drogi postępowania przed sądem polubownym prowadzi do, przynajmniej czasowego, wyłączenia realizacji konstytucyjnej zasady prawa do sądu. Dlatego też ustawodawca musi precyzyjnie określać warunki ograniczenia jej stosowania i tym samym dopuszczalności drogi postępowania przed sądem polubownym. Nie może wobec tego dziwić fakt, że zarówno umowy międzynarodowe, jak i regulacje państwowe przywiązują nadal tak duże znaczenie do wymagań dotyczących sporządzenia i realizacji zapisu na sąd polubowny.

Przedmiotem niniejszego opracowania są zagadnienia dotyczące znaczenia i funkcjonowania umów procesowych w poszczególnych rodzajach postępowania cywilnego. Pominięte zostały w nim jednak kwestie związane z umową o arbitraż międzynarodowy. Szczególnie ważne stało się określenie pojęcia umów procesowych i ich usystematyzowanie oraz wyznaczenie katalogu tych umów. Siłą rzeczy w publikacji należało odnieść się do innych umów zawieranych przez strony w postępowaniu cywilnym. Nie chodzi o wskazanie, jakie umowy są w ogóle dopuszczalne przez prawo postępowania cywilnego, a jedynie o wykazanie różnic i ustalenie relacji między umowami procesowymi a innymi umowami zawieranymi w postępowaniu cywilnym.

Temat pracy wymagał skoncentrowania się na tych zagadnieniach, które dotyczą aspektów teoretycznoprawnych umów procesowych. Spory, które mają miejsce od wielu lat wokół instytucji umów procesowych, dotyczą warunków ich ważności i skuteczności. Najbardziej kontrowersyjną, a jednocześnie najistotniejszą kwestią jest niewątpliwie problem charakteru prawnego umów procesowych, który łączy się z pojęciami czynności prawnej i czynności procesowej. Ramy niniejszej rozprawy narzucają zatem konieczność naszkicowania tych pojęć w sposób ogólny, niezbędny do właściwego opracowania i zrozumienia kwestii bezpośrednio łączących się z naturą prawą umów procesowych.

Ponadto przedmiotem bliższej analizy należało uczynić problematykę związaną z umowami dowodowymi, zwłaszcza ustalenie cech pojęciowych i dopuszczalności zawierania tych umów w postępowaniu cywilnym. Dlatego pewne ogólne uwagi dotyczące postępowania dowodowego i zasad pozostających z nim w ścisłym związku okazały się w pracy niezbędne. Przybrały one charakter uzupełniających przemyśleń, mających dodatkowo wzmocnić tezy dotyczące umów dowodowych. Godne rozważenia wydaje się w tym kontekście zawieranie umów dowodowych w postępowaniu przed sądem polubownym, które to zagadnienie nie było dotychczas podejmowane w literaturze prawniczej.

Publikacja jest próbą w miarę systematycznego przedstawienia zasad zawierania umów procesowych w polskim postępowaniu cywilnym i skutków ich zawarcia. Dokonano w niej również prezentacji badań prawnoporównawczych w zakresie umów procesowych. Uzasadnieniem dla podjętych badań powinna stać się istniejąca otwartość nauki na poszukiwanie dróg rozwiązania różnorakich problemów, również przy wykorzystaniu doświadczeń innych państw i przedstawiania tych tendencji rozwojowych, które są powszechne. Wykorzystanie metod prawnoporównawczych powinno służyć także udoskonalaniu prawa własnego. Przedstawienie rozwiązań federalnego prawa procesowego cywilnego Stanów Zjednoczonych Ameryki w zakresie możliwości umawiania się stron w kwestiach procesowych było możliwe dzięki pobytowi autora w Chicago-Kent College of Law, sfinansowanemu ze środków Komitetu Badań Naukowych w 2004 r. w ramach realizowanego projektu badawczego.