Głuchowski Piotr Marek, Umowa rachunku w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej

Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe mają korzenie historyczne sięgające XIX w., bowiem za pierwszą tego rodzaju spółdzielnię na ziemiach polskich uważa się Spółkową Kasę Oszczędności w Czernichowie pod Krakowem, założoną przez doktora Franciszka Stefczyka, który zyskał miano najbardziej zasłużonego pioniera spółdzielczości finansowej w Polsce. Spółdzielcze kasy funkcjonowały w zasadzie do końca II wojny światowej, a ich ostateczna likwidacja nastąpiła w 1975 r. Po upadku komunizmu spółdzielcze kasy odrodziły się jako nowoczesne instytucje kredytowe, kontynuujące tradycję przerwaną po II wojnie światowej.

Instytucje o charakterze spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych funkcjonują na całym świecie, jednakże w ustawodawstwach państw obcych, a przede wszystkim w systemach prawnych common law (Wielka Brytania, Irlandia, Stany Zjednoczone oraz w części brytyjskiej Kanady) spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe nazywane są uniami kredytowymi (credit unions). Unie Kredytowe zrzeszają się w pozarządowych organizacjach międzynarodowych, które promują te instytucje w skali światowej i wspierają ich rozwój na różnych płaszczyznach. Największą tego rodzaju organizacją jest Światowa Rada Związków Kredytowych - World Council of Credit Unions (WOCCU) z siedzibą w Madison w stanie Wisconsin w Stanach Zjednoczonych, która obecnie zrzesza przeszło 46 000 unii kredytowych działających w 97 państwach świata. Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe są również zrzeszone w WOCCU za pośrednictwem Kasy Krajowej, która jest członkiem tej organizacji od 2000 r.

Spółdzielcze kasy były przedmiotem wielu opracowań w literaturze prawniczej, w tym prac magisterskich, doktorskich oraz habilitacyjnych, których znaczna część dotyczyła ich konstrukcji prawnej, rozwoju w aspekcie historycznym oraz ekonomicznych mechanizmów ich działalności. Najważniejszym aspektem działalności spółdzielczych kas są prowadzone przez nie rachunki. Umowa rachunku bankowego jest uregulowana w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.), szczegółowo zaś umowa ta uregulowana jest w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) oraz w normach technicznych niższej rangi niż ustawa, co czyni tę materię niezwykle skomplikowaną i złożoną. Materia ta staje się jeszcze bardziej skomplikowana, gdy uwzględnimy, że przepisy k.c. o umowie rachunku bankowego odsyłają do odpowiedniego stosowania do rachunku prowadzonego przez spółdzielcze kasy, zaś przepisy ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz. U. z 1996 r. Nr 1, poz. 2 z późn. zm.) odsyłają tylko do niektórych przepisów prawa bankowego, dotyczących rozliczeń pieniężnych (art. 63-68). W literaturze szeroko omawiana była umowa rachunku bankowego, jednakże umowa rachunku w spółdzielczej kasie, jako źródło powstania stosunku rachunku - którego częścią jest prawo podmiotowe, jako element treści tego stosunku - stanowiące funkcjonalnie sprzężone ze sobą wiązki uprawnień i obowiązków, nie było dotychczas przedmiotem kompleksowego opracowania w literaturze prawa cywilnego.

Temat pracy jest również doniosły społecznie, ponieważ dotyczy milionów ludzi w Polsce. Obecnie bowiem do SKOK-ów należy około 1,7 mln członków, a każdy członek posiada co najmniej jeden rachunek. Problematyka rachunku nie dotyczy jednak tylko samych posiadaczy rachunków, ale również członków ich rodzin, którzy w aspekcie ekonomicznym, jako osoby tworzące wspólne gospodarstwo domowe, niezależnie od tego czy są, czy nie są członkami spółdzielczej kasy, pośrednio korzystają z usług świadczonych przez nie.

Szczegółowe opracowanie tak istotnego i niezgłębionego zagadnienia stanowi wyzwanie dla każdego prawnika. Regulacja stosunku prawnego rachunku jest zarówno statyczna, jak i dynamiczna. Charakter statyczny przejawia się w przepisach k.c., które ustanawiają trwałe i stabilne elementy stosunku rachunku. Dynamika regulacji związana jest z nieustannym rozwojem instytucji spółdzielczych kas, w zasadzie już od chwili wejścia w życie ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.), której to przepis art. 39 dał możliwość tworzenia w zakładach pracy spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych. Dynamika związana jest również z rozwojem środków technicznych, a w szczególności możliwości komunikacji elektronicznej pomiędzy spółdzielczą kasą a jej członkiem. Stosunek prawny rachunku jest więc interesującym przykładem tego, że zmiany otoczenia prawnego są w pewnej części wymuszane rozwojem środków technicznych.

Należy zauważyć, że pomimo takiej złożoności aktów prawnych regulujących stosunek rachunku, jego unormowanie nie jest wystarczające. Ustawodawca przede wszystkim nie określił rodzajów rachunków, jakie mogą być prowadzone przez spółdzielcze kasy. Z tego względu duża część pracy poświęcona została zagadnieniu możliwości stosowania przepisów prawa bankowego dotyczących rodzajów rachunków do rachunku w spółdzielczej kasie oraz zasadzie swobody umów, wyrażonej w przepisie art. 353¹ k.c., jako zasady umożliwiającej kształtowanie treści stosunku prawnego rachunku. W szczególności istotne jest ustalenie, w jakim zakresie możliwe jest stosowanie przepisów prawa bankowego, dotyczących rodzajów rachunków bankowych, do rachunku w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej - jako nienormatywnego wzorca umownego - w oparciu o wspomnianą pryncypialną zasadę prawa cywilnego. W praktyce wątpliwości wzbudza dopuszczalność prowadzenia rachunków wspólnych oraz rachunków powierniczych przez spółdzielcze kasy, a próba rozstrzygnięcia tej wątpliwości jest również przedmiotem analizy niniejszej pracy.

Ustawa o s.k.o.k. zezwala również posiadaczowi rachunku na dysponowanie pewną częścią wkładów na wypadek śmierci. Dyspozycja na wypadek śmierci znana jest również prawu bankowemu, jednakże regulacje tej instytucji w ustawie o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych oraz w prawie bankowym znacznie od siebie odbiegają. Problematykę tę omawia szczegółowo opracowanie.

Niniejsza praca oparta jest przede wszystkim na metodzie dogmatyczno-prawnej i dotyczy egzegezy przepisów prawa opartych wyłącznie na cywilnoprawnej metodzie regulacji stosunków społecznych, niezależnie od tego, w jakim akcie prawnym te przepisy się znajdują. Pomocniczo zastosowana została również metoda prawnoporównawcza. Niektóre zagadnienia analizowane są bowiem w świetle rozwiązań przewidzianych zarówno przez systemy prawne państw obcych, jak również przez akt modelowy (Model Law) wydany przez WOCCU. W pracy nie został wydzielony odrębny rozdział prawnoporównawczy, w którym opisane byłyby rozwiązania stosowane przez unie kredytowe różnych państw. Przyjmując, że oba rozwiązania są dopuszczalne w pracy doktorskiej, wydaje się, że dla potrzeb tego opracowania, wybrana przeze mnie pomocniczo stosowana metoda prawnoporównawcza jest bardziej czytelna dla odbiorcy i pozwala na lepsze zrozumienie pracy.

Niniejsza praca jest książkową wersją rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Chciałbym w związku z tym serdecznie podziękować promotorowi przewodu doktorskiego, Panu dr. hab. Adamowi Jedlińskiemu za zaangażowanie i pomoc, jaką okazał w trakcie przygotowywania rozprawy.

Jednocześnie serdeczne podziękowanie składam recenzentom pracy - Panu prof. dr. hab. Henrykowi Ciochowi i Panu prof. dr. hab. Andrzejowi Kidybie za wnikliwe recenzje i cenne uwagi.

Omówienie umowy rachunku w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej rozpoczynam od historycznego aspektu działalności instytucji prowadzących ten rachunek, bowiem omówienie tego zagadnienia jest niezbędne dla zrozumienia specyfiki działania spółdzielczych kas. Z punktu widzenia metodologicznego konieczne jest więc wprowadzenie w zagadnienia związane z genezą i funkcjonowaniem systemu unii kredytowych na świecie.