Konieczny Katarzyna, Umowa o roboty budowlane w obrocie międzynarodowym

Budownictwo stanowi obecnie największy sektor przemysłu w Unii Europejskiej. Sektor budowlany zatrudnia największą liczbę pracowników spośród wszystkich dziedzin przemysłu i ma pierwszoplanowe znaczenie pod względem produkcji dóbr inwestycyjnych. W budownictwie wytwarza się 52,3% wszystkich środków trwałych. Budownictwo ma także istotny udział w PKB brutto poszczególnych krajów Unii Europejskiej (średnia wynosi 9,7%). Kraje europejskie są największym światowym eksporterem usług budowlanych. Na rynku europejskim działa ponad 3,1 mln firm budowlanych, których obroty w 2010 r. wyniosły 1186 mld euro.

Także dla polskiej gospodarki budownictwo stanowi ważną siłę napędową. W 2010 r. obroty w tym sektorze wyniosły 41 mld euro, co daje nam siódme miejsce w Europie. Na polskim rynku budowlanym działa 160 tys. przedsiębiorstw .

W chwili uzyskania przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej każdy z nas, a w szczególności przedsiębiorcy, stał się uczestnikiem jednolitego rynku . Zasady jednolitego rynku, ustalając warunki swobodnego przepływu wyrobów budowlanych oraz umożliwiając przedsiębiorstwom projektowym i wykonawczym funkcjonowanie na całym obszarze Unii Europejskiej, w znacznym stopniu wpływają na rozwój sektora budowlanego . Przystąpienie do Unii Europejskiej spowodowało nie tylko wzrost inwestycji zagranicznych, zatrudnienia i poziomu technicznego budownictwa, ale otworzyło również przed polskimi przedsiębiorcami budowlanymi ogromne możliwości zawierania transakcji na rynkach unijnych, czego skutkiem jest coraz liczniejsze występowanie w obrocie prawnym kontraktów budowlanych powiązanych z więcej niż jednym obszarem prawnym.

W trakcie realizacji procesu budowlanego powstaje wiele stosunków umownych, m.in.: umowy o roboty geodezyjno-kartograficzne, umowy o prace projektowe, umowy o dzieło, umowy o nadzór inwestorski czy umowy o zastępstwo inwestycyjne. Jednak szczególne znaczenie ma umowa o roboty budowlane, która jest podstawowym instrumentem cywilnoprawnym wykorzystywanym w procesie budowlanym; stanowi kluczowy element procesu realizacji przedsięwzięcia budowlanego .

Międzynarodowe umowy o roboty budowlane mają więc doniosłe znaczenie gospodarcze. Problematyka międzynarodowych umów o roboty budowlane jest złożona i skomplikowana. Przejawia się to zarówno w wielkości, złożoności i długoterminowości powiązań kontraktowych łączących zamawiającego i wykonawcę, jak i w uregulowaniu zagadnień dotyczących umowy w wielu aktach prawnych należących do różnych gałęzi prawa.

Przedmiotem rozważań podjętych w niniejszej pracy jest stosunek zobowiązaniowy łączący inwestora (zamawiającego) i wykonawcę, który powstaje w wyniku zawarcia przez nich umowy o roboty budowlane. Zakresem rozważań zostały objęte sytuacje, w których umowę zawarto w obrocie międzynarodowym. W nauce prawa od dłuższego czasu toczy się dyskusja dotycząca kwestii określenia, kiedy umowa ma charakter międzynarodowy . Dla potrzeb niniejszego opracowania przez pojęcie „obrotu” będę rozumieć sferę stosunków, w jakich została zawarta umowa. Jeżeli sfera ta zawiera element zewnętrzny , wykracza poza obszar jednego państwa albo, inaczej mówiąc, stan faktyczny wykazuje powiązanie z obcymi systemami prawnymi , można mówić o „obrocie międzynarodowym”. Umowa zawierana w międzynarodowym obrocie handlowym zgodnie z przyjętą w polskiej literaturze praktyką nazywana jest kontraktem, a jej strony – kontrahentami.

Badania, których efektem jest niniejsza praca, miały na celu doprowadzenie do syntetycznego opracowania materiału wynikającego z ustawodawstwa, orzecznictwa oraz poglądów doktryny, w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie, jakie prawo jest właściwe dla umowy o roboty budowlane. Stąd wynikła konieczność przeprowadzania analizy zmieniających się w czasie regulacji prawnych dotyczących oznaczania prawa właściwego (statutu kontraktowego), aby dopiero na tym tle dokonać omówienia obowiązującego stanu prawnego. Ze względu na specyfikę procesu budowlanego (od zawarcia kontraktu do jego zakończenia mija średnio od roku do trzech lat), a także ze względu na wiele zmian prawa kolizyjnego dotyczącego zobowiązań umownych, które nastąpiły w związku ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, należało ustalić nie tylko, które normy kolizyjne ze względu na przedmiot unormowania obejmą swoim zakresem zobowiązanie powstałe na skutek zawarcia umowy o roboty budowlane, ale także wzajemne zależności oraz zakres obowiązywania intertemporalnego owych norm.

W ramach niniejszej pracy starałam się również zbadać zakres praw i obowiązków stron umowy o roboty budowlane w sytuacji, w której statut kontraktowy umowy stanowi prawo polskie. Stąd wynikła potrzeba zbadania genezy uregulowania w polskim kodeksie cywilnym umowy o roboty budowlane, jej charakteru prawnego, a także odróżnienia umowy o roboty budowlane od umowy o dzieło oraz dokonania przeglądu modeli ukształtowania stosunków umownych w umowach o roboty budowlane. Rozważania prowadzone w tym zakresie skłaniają do zamieszczenia pewnych uwag krytycznych pod adresem istniejącego aktualnie unormowania prawnego i sformułowania kilku postulatów mających charakter de lege ferenda.

W pracy podjęłam także próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie o zakres autonomii woli stron umowy o roboty budowlane zawieranej w obrocie międzynarodowym. Mam tu na myśli zarówno swobodę w sferze kolizyjnoprawnej (wpływ stron na to, jakiemu prawu będzie podlegać umowa), jak i w sferze prawa merytorycznego (możliwość kształtowania przez strony treści łączącego je zobowiązania – swoboda umów). Działając na podstawie obowiązującej w większości systemów prawnych zasady swobody umów, strony mogą zawrzeć umowę opartą na wzorze umowy, w tym najpowszechniej stosowanych w obrocie międzynarodowym warunkach kontraktowych FIDIC. W tym kontekście starałam się dość wnikliwie przedstawić najważniejsze klauzule Warunków Kontraktowych dla Budowy dla robót inżynieryjno-budowlanych projektowanych przez Zamawiającego z 1999 r., prawa i obowiązki uczestników kontraktu budowlanego: zamawiającego, wykonawcy oraz inżyniera. Przedstawiłam również poszczególne fazy realizacji kontraktu budowlanego oraz zagadnienia dotyczące wynagrodzenia wykonawcy i procedury dokonywania płatności, a także procedurę rozwiązywania sporów powstałych w trakcie realizacji kontraktu. W pracy podjęłam również próbę analizy charakteru prawnego Warunków Kontraktowych FIDIC, a także sformułowania praktycznych wskazówek dotyczących stosowania warunków kontraktu do umów zawieranych w obrocie krajowym.

Wiodącą metodą, którą posłużyłam się w pracy badawczej, jest metoda formalno-dogmatyczna w postaci analizy materiału normatywnego, uzupełniona w niezbędnym zakresie o aspekt historyczny, a także analizę poglądów doktryny prawa oraz orzecznictwa sądowego. Wykorzystałam również dorobek praktyki budowlanej dostępny w postaci międzynarodowych kontraktów budowlanych. W niezbędnym zakresie zostały przeprowadzone badania prawnoporównawcze.

Inspiracją dla zainteresowania się problematyką międzynarodowych umów o roboty budowlane stały się przede wszystkim zjawiska współczesnej praktyki budowlanej, w szczególności coraz powszechniejsze wykorzystywanie przez kontrahentów warunków kontraktowych opracowanych przez FIDIC. Ponadto wpływ na podjęcie tej tematyki miał niedostatek opracowań dotyczących zagadnień umowy o roboty budowlane zawartej w obrocie międzynarodowym, a także brak kompleksowych prawniczych opracowań poświęconych międzynarodowym Warunkom Kontraktowym FIDIC.

Należy zaznaczyć, że praca nie wyczerpuje wszystkich problemów prawnych występujących w umowie o roboty budowlane zawartej w obrocie międzynarodowym. Zakreślony obszar badawczy jest bardzo rozległy, co spowodowało konieczność pozostawienia poza nim m.in. kwestii związanych z trybem i formą zawarcia umowy w obrocie międzynarodowym, a także wielu szczegółowych kwestii związanych z następstwem niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o roboty budowlane. Poza zakresem opracowania pozostaje również problematyka związana z obrotem konsumenckim. Ujęcie wszystkich zagadnień związanych z umową o roboty budowlane w obrocie międzynarodowym w ramach jednej monografii nie było możliwe ani celowe. Niewątpliwie tematyka międzynarodowych umów o roboty budowlane wymaga dalszych pogłębionych badań i dociekań.