Łapiński Karol, Umowa o pracę na czas określony w polskim i unijnym prawie pracy

Problematyka związana z umową o pracę na czas określony była przedmiotem zainteresowania doktryny od dawna. Przykładem tego jest chociażby opublikowana w 1980 r. praca doktorska pt. Terminowe umowy o pracę . W 2006 r. pojawiła się na rynku wydawniczym pozycja zatytułowana Umowa o pracę na czas określony . To dosyć częste zajmowanie się przez doktrynę prawa pracy umową o pracę na czas określony mogłoby z pozoru podawać w wątpliwość potrzebę szerszej analizy tej umowy. Można przecież podnosić, że w tej materii powiedziano i napisano już wszystko.

W moim jednak przekonaniu takie podejście nie zasługuje na aprobatę. Przede wszystkim za potrzebą dogłębnego rozważenia problematyki umów o pracę na czas określony przemawiają liczne, od wejścia w życie kodeksu pracy, zmiany przepisów w tym zakresie. W toku kolejnych nowelizacji prawa pracy zmieniało się podejście do tej podstawy nawiązywania stosunku pracy. Należy również podkreślić, że umowa o pracę na czas określony, ukształtowana w kodeksie pracy w 1974 r., do 1989 r. funkcjonowała w zupełnie innym niż obecny systemie społeczno-gospodarczym. W epoce gospodarki planowanej poszczególne regulacje prawne były w dużej mierze inaczej interpretowane niż w okresie gospodarki wolnorynkowej, która zaczęła się u nas kształtować od czasu zmian zachodzących począwszy od 1989 r. W związku z tym wcześniejsze rozważania przedstawicieli doktryny nie zawsze zachowały aktualność, a ponadto w części nie uwzględniają nowych instytucji wprowadzonych przez ustawodawcę.

Bardzo wymowne wydaje się ciągłe zainteresowanie legislatora problematyką umowy o pracę na czas określony. W ostatnich latach jego aktywność w tym zakresie wynika przede wszystkim z lansowanego - w szczególności przez organizacje pracodawców - dostosowywania prawa pracy do potrzeb rynku pracy. W związku z kłopotami gospodarczymi postulują oni, między innymi, uelastycznianie przepisów również w zakresie podstaw nawiązywania stosunku pracy. W obrocie prawnym umowa na czas określony w rzeczywistości traci więc swój przymiot instrumentu stabilizacji zatrudnienia, stając się wygodnym narzędziem "niezobowiązującej" polityki kadrowej pracodawcy. W praktyce umowa ta jest postrzegana jako podstawa nawiązania stosunku pracy, która pozwala na szybsze, łatwiejsze i nade wszystko tańsze jego rozwiązanie i "pozbycie się" pracownika. Niewątpliwie konsekwencją tych dążeń są kolejne nowe unormowania prawa pracy, które w zamiarze ustawodawcy mają być narzędziem walki z trudnościami gospodarczymi. Jednym z najnowszych przykładów w tym obszarze jest ustawa z dnia 1 lipca 2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców , która (między innymi) okres zatrudnienia na podstawie umowy o pracę na czas określony, a także łączny okres zatrudnienia na podstawie kolejnych umów o pracę na czas określony między tymi samymi stronami stosunku pracy ogranicza do maksymalnie 24 miesięcy. Ostatnim przejawem działalności ustawodawcy w tym zakresie jest ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy , obowiązująca od 21 marca 2011 r. Akt ten przede wszystkim zmienia zasady wydawania świadectw pracy pracownikom zatrudnionym na podstawie terminowych umów o pracę, w tym umów zawieranych na czas określony.

Nieustanna aktywność legislatora w sferze kształtowania celów, treści i warunków zawierania umów o pracę na czas określony wskazuje zatem niewątpliwie na potrzebę kontynuowania studiów nad zagadnieniami związanymi z tymi umowami.

Równocześnie, mimo tworzenia przez ustawodawcę kolejnych, nowych regulacji odnoszących się do umowy stanowiącej przedmiot rozważań niniejszej rozprawy, z całą pewnością należy stwierdzić, że unormowania te nie są do końca jasne i spójne. Orzecznictwo sądów, w tym Sądu Najwyższego, aż nadto pokazuje, że zawieranie, zmiana i rozwiązywanie umowy o pracę na czas określony ciągle sprawia w praktyce wiele problemów. Wątpliwości przy tym są na tyle istotne, że w ich rozstrzyganie angażowany jest także Trybunał Konstytucyjny . Problemy pojawiające się w procesie stosowania unormowań prawnych dotyczących umowy o pracę na czas określony świadczą wyraźnie o potrzebie dokonania pogłębionej analizy zagadnień związanych z tą "szczególną" umową.

Uwzględniając z jednej strony zasygnalizowane problemy praktyczne, a z drugiej strony jednoczesne, ciągłe i rosnące w praktyce zainteresowanie pracowników i pracodawców umową na czas określony, w moim przekonaniu uzasadnione jest podjęcie próby możliwie całościowej analizy obowiązujących przepisów w tym zakresie. Rzecz jasna ze względu na złożoność i obszerność tego zagadnienia rozważania te nie mogą mieć charakteru w pełni wyczerpującego i wszechstronnego. Rozprawa ma z założenia charakter dogmatyczny, przyjmując za swój cel przede wszystkim analizę obowiązujących przepisów kodeksu pracy i innych ustaw z zakresu prawa pracy. Socjologiczne i gospodarcze aspekty umowy o pracę na czas określony są w niej uwzględniane w ograniczonym zakresie.

Niniejsza praca składa się z siedmiu rozdziałów. W rozdziale I przedstawiam krótki zarys rozwoju instytucji umowy o pracę na czas określony w polskim prawie pracy. Uważam, że pozwala to zrozumieć charakter niektórych cech i instytucji prawnych związanych z tą umową. Mam tu na względzie to, że część rozwiązań przyjętych wcześniej (np. w okresie II Rzeczypospolitej) oraz wykształconych przez doktrynę i orzecznictwo poglądów na ich temat, zachowuje aktualność do dnia dzisiejszego.

Zasadnicze znaczenie dla rozważań niniejszej rozprawy ma pojęcie "umowa o pracę na czas określony". Rozdział II został zatem poświęcony próbie zdefiniowania umowy o pracę na czas określony i określenia jej miejsca w katalogu umów o pracę. Ze względów pragmatycznych, związanych z tematem i charakterem pracy, rozważania w tym względzie zostały ograniczone jednak do niezbędnego minimum.

W praktyce wątpliwości i problemy w relacjach między pracodawcą i pracownikiem ujawniają się w głównej mierze w czasie nawiązywania, modyfikacji i rozwiązywania umowy o pracę. Stąd też w rozdziale III została omówiona tematyka czynności prawnych związanych z umową o pracę na czas określony. Dążąc do całościowego przedstawienia danego problemu, w tym miejscu zamieściłem również rozważania dotyczące tych elementów umowy, które są wspólne dla wszystkich umów o pracę. Szczególny nacisk położyłem jednak na przedstawienie specyficznych regulacji, właściwych umowie na czas określony.

Doniosłość zagadnienia roli stron w kształtowaniu treści umowy o pracę na czas określony jest powodem wyraźnego wyodrębnienia tego zagadnienia. Dlatego w rozdziale IV znalazły się rozważania dotyczące ograniczeń zasady swobody umów przy zawieraniu umów o pracę na czas określony. Wskazanie przypadków ograniczenia działania tej zasady służy pokazaniu zakresu uprawnień pracodawcy i pracownika. Szczególne znaczenie tej kwestii wynika z tego, że jest i będzie ona w przyszłości kluczową dla rozstrzygnięcia przyjętego w Polsce i Europie modelu kształtowania praw oraz obowiązków pracodawcy i pracownika.

W ramach dążenia do całościowego przedstawienia ogółu zagadnień związanych z umową o pracę na czas określony, w kolejnych rozdziałach pracy zostały zawarte rozważania na temat unormowań dotyczących tej umowy w wybranych ustawach szczególnych. W związku z tym rozdział V jest poświęcony umowie o pracę na czas określony zawieranej z pracownikiem tymczasowym. Natomiast w rozdziale VI znajdują się rozważania na temat umowy o pracę na czas określony w wybranych pragmatykach służbowych. Niezbędne jest bowiem dokonanie porównania regulacji dotyczących umowy na czas określony zawartych w kodeksie pracy i w wybranych ustawach szczególnych.

Na sytuację prawną polskiego pracownika, świadczącego pracę na podstawie umowy o pracę na czas określony, ma wpływ nie tylko ustawodawstwo polskie, ale w oznaczonym zakresie również regulacje europejskie i międzynarodowe. Od momentu przystąpienia przez Polskę do Unii Europejskiej szczególne znaczenie w tej mierze mają akty prawne jej organów. Dlatego też rozdział VII pracy został poświęcony sposobowi i skutkom prawnym implementacji dyrektywy Unii Europejskiej w sprawie pracy na czas określony do polskiego prawa pracy.

Celem niniejszej rozprawy jest w głównej mierze przedstawienie pogłębionej analizy unormowań polskiego i unijnego prawa pracy, dotyczących umowy o pracę zawieranej na czas określony. Jej uwaga w odpowiedniej mierze została skupiona na ukazaniu regulacji niewłaściwych i niepełnych oraz problemów interpretacyjnych pojawiających się w procesie stosowania poszczególnych przepisów normujących umowę o pracę na czas określony. Ma to z kolei służyć wysunięciu wniosków de lege ferenda, które mogą być wykorzystane przez naszego legislatora w procesie tworzenia "lepszego" prawa pracy w zakresie odnoszącym się do tej umowy.

W tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować za wszelką pomoc w powstaniu niniejszej pracy Panu profesorowi Walerianowi Sanetrze, Pani profesor Małgorzacie Marii Gersdorf, Panu profesorowi Bogusławowi Cudowskiemu oraz pracownikom i współpracownikom z Katedry Prawa Pracy Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku.