Brol Jan, Umowa leasingu

Leasing wykształcił się jako alternatywna forma uzyskiwania środków trwałych koniecznych przedsiębiorcy do prowadzenia i rozwoju działalności gospodarczej w stosunku do formy tradycyjnej, polegającej na nabyciu ich na własność. Nabywanie tych dóbr na własność następuje, jak wiadomo, ze środków własnych lub kredytu, co coraz częściej stanowi barierę rozwoju działalności gospodarczej. Korzystanie z dóbr inwestycyjnych na podstawie umowy leasingu przynosi te same efekty co w wypadku posiadania tytułu własności, a jednocześnie przynosi wymierne korzyści.

Powszechnie uznaje się dziś znaczenie gospodarcze leasingu także w Polsce. Po prawie 10 latach dość intensywnego rozwoju działalności leasingowej unormowano leasing w sposób kompleksowy, w aspekcie cywilnoprawnym, podatkowym oraz w zakresie rachunkowości. Umowa leasingu, jako podstawa działalności leasingowej, została unormowana w kodeksie cywilnym jako umowa nazwana. Całościowo i korzystniej dla tej formy działalności gospodarczej uregulowano obowiązki podatkowe stron umowy leasingu.

Podstawowe regulacje prawne dotyczące leasingu tworzą:

- art. 709[1] - 709[18] kodeksu cywilnego, wprowadzone do tego kodeksu na mocy ustawy z dnia 26 lipca 2000 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny (Dz. U. Nr 74, poz. 857); przepisy te obowiązują od dnia 9 grudnia 2000 r.;

- przepisy ustawy z dnia 6 września 2001 r. o zmianie ustaw: o podatku dochodowym od osób fizycznych, o podatku dochodowym od osób prawnych oraz o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 106, poz. 1150); przepisy tej ustawy weszły w życie z dniem 1 października 2001 r. i mają zastosowanie do umów zawartych, poczynając od tego dnia; wyjątek dotyczy przepisów art. 1 pkt 5 lit. a tiret drugie i pkt 8 oraz art. 2 pkt 1, 3 i pkt 5 lit. a tiret drugie tej ustawy, które wchodzą w życie z dniem 1 stycznia 2002 r.; trzeba zatem uznać, że do umów leasingu zawartych przed tą datą stosuje się przepisy obowiązujące do tej daty;

- art. 3 ust. 4 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U. Nr 121, poz. 591), w brzmieniu nadanym temu przepisowi przez ustawę z dnia 9 listopada 2000 r. o zmianie ustawy o rachunkowości (Dz. U. Nr 113, poz. 1186).

W świetle tych regulacji na uwagę zasługuje fakt, że jeszcze przez wiele lat obowiązywać będzie podwójny reżim prawny w ocenie umów leasingu i ich skutków prawnych; dotychczasowy - do umów leasingu zawartych do dnia 8 grudnia 2000 r. oraz do zobowiązań podatkowych wynikających z umów leasingu zawartych do dnia 30 września 2001 r., a co do niektórych kwestii w tym zakresie - do dnia 31 grudnia 2001 r.

Potrzeba kompleksowej regulacji prawnej leasingu była dostrzegana od dość dawna. Stan niepewności prawnej co do pojęcia leasingu i skutków podatkowych umowy nienazwanej - z cywilnoprawnego punktu widzenia - umowy leasingu wręcz nakazywał poszukiwanie prawnych konstrukcji jednoznacznie określających leasing, umowę leasingu oraz zobowiązania podatkowe wynikające z realizacji tej umowy.

Niniejsza praca jest poświęcona głównie problematyce związanej z nową regulacją prawna leasingu (o niektórych problemach prawnych wynikających z poprzedniego stanu prawnego jest mowa w rozdziałach pierwszym i drugim).

Leasing miał dotychczas bardzo skromną regulację, w zasadzie jedynie w prawie podatkowym (umowa leasingu jest często wymieniana w przepisach podatkowych, obok najmu i dzierżawy, jako umowa „o podobnym charakterze”). Ten brak pełnego unormowania miał wiele ujemnych skutków Opierając tę coraz bogatszą działalność na umowie nienazwanej, konstruowano ją na podstawie ogólnych zasad prawa cywilnego i nierzadko zróżnicowanym poglądzie na to, co jest istotą leasingu. Istnieje więc w obrocie mozaika takich umów, ponieważ każda firma leasingowa miała własne ich wzory lub ogólne warunki. Powstają na tym tle spory zwłaszcza z organami skarbowymi o zasady opodatkowania takiej transakcji, uzależnionej przecież od kwalifikacji prawnej umowy. Znane są też przykłady umów nazywanych umowami leasingu, które nie mają z nimi nic wspólnego. Powstawała zwłaszcza na tym tle wątpliwość, czym ma się różnić umowa leasingu od umów najmu i dzierżawy oraz od umowy sprzedaży na raty z zastrzeżeniem własności. Są to w gruncie rzeczy pytania o istotne elementy (essentialia negotii) umowy leasingu, odróżniające ją od innych umów nazwanych.

Te wątpliwości znajdowały odbicie w orzecznictwie sądowym. Na przykład w wyroku z dnia 29 lutego 1999 r., I SA/Lu 49/98, Naczelny Sąd Administracyjny - Ośrodek Zamiejscowy w Lublinie stwierdził, że: „O obrocie prawnym funkcjonują umowy leasingu o bardzo różnorodnej treści, z elementami umowy najmu lub dzierżawy, sprzedaży, zlecenia. Umowy te, w zależności od swej treści, niosą odmienne skutki w zakresie prawa podatkowego i różnie mogą być z tego punktu widzenia oceniane. Zasady kwalifikowania ich prawnopodatkowych skutków w podatku dochodowym od osób fizycznych określają (...) ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz (...) rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 6 kwietnia 1993 r.”

Unormowanie umowy leasingu w kodeksie cywilnym jako umowy nazwanej powinno w znacznym stopniu usunąć te wątpliwości. O tym, co jest leasingiem i czym różni się umowa leasingu od innych umów nazwanych, przesądza obecnie w szczególności art. 709[1] k.c. Nastąpiło więc cywilnoprawne uporządkowanie tej problematyki. Jednocześnie regulacja ta jest wyrazem aprobaty ustawodawcy dla tego fragmentu działalności gospodarczej i podstawą do regulacji uzupełniających dotyczących podatku i rachunkowości, a zawartych w powołanych ustawach.

Ten aspekt omawianej problematyki znalazł wyraz w uzasadnieniu rządowego projektu ustawy o zmianie kodeksu cywilnego, dotyczącej umowy leasingu. Stwierdzono bowiem w nim m.in., co następuje:

„Jednym z efektów gospodarczego rozwoju naszego kraju, wymagającym obecnie ujęcia w ramy cywilnoprawne, jest wykształcenie w praktyce umowy leasingu (...). Zwiększające się w kraju i za granicą znaczenie i rola umowy leasingu wobec braku w obowiązujących przepisach cywilnoprawnych wyczerpującego uregulowania charakteru i skutków prawnych tychże umów sprawia, że proponowana nowelizacja kodeksu cywilnego staje się wysoce pożądana i niewątpliwie konieczna. (...). Projekt regulacji dotyczący umowy leasingu w polskim kodeksie cywilnym opracowano na podstawie analizy krajowej i zagranicznej praktyki leasingowej. Nawiązuje on w zasadniczych kwestiach do standardu międzynarodowego, jakim jest Konwencja UNIDROIT o międzynarodowym leasingu finansowym, sporządzona w Ottawie w dniu 28 maja 1988 r. (...)”. O tej Konwencji będzie mowa dalej.

Można zatem uznać, że wejście w życie wymienionych przepisów ustawowych otwiera nowy, prawnie uregulowany etap działalności leasingowej. Pozwoli to, między innymi, na ukształtowanie w praktyce stabilnych i w miarę jednolitych zasad obrotu leasingowego i ograniczenie sporów między stronami umów leasingu a organami skarbowymi.

* * *

Do chwili wejścia w życie przepisów kodeksu cywilnego dotyczących umowy leasingu powszechnie przyjmowano w praktyce nazwy „leasingodawca” i „leasingobiorca” jako strony umowy leasingu. Pierwszy oddawał przedmiot leasingu do używania, drugi przedmiot w tym celu przyjmował i zobowiązywał się do określonych świadczeń (płacenia „rat opłaty leasingowej”, „czynszu leasingowego” itp.).

Nazewnictwo to stało się nieaktualne w związku z regulacją w kodeksie cywilnym umowy leasingu jako umowy nazwanej. Dotychczasową nazwę „leasingodawca” kodeks zastępuje nazwą „finansujący”, a „leasingobiorca” - nazwą „korzystający”. Nazewnictwo to używane jest obecnie również w prawie podatkowym i w ustawie o rachunkowości. Zmiana nazewnictwa może być uznana za dyskusyjną. Nie zmienia to jednak faktu, że w praktyce powinny być używane ustawowe określenia. Z tego też względu nowe określenia są używane również w niniejszej pracy.

Praca, zgodnie z tytułem, jest poświęcona przede wszystkim kodeksowej regulacji umowy leasingu. Nie sposób jednak pominąć przepisów prawa podatkowego dotyczących leasingu. Z prawem cywilnym wyjątkowo silnie, jak chyba w żadnej innej umowie, splata się tu prawo podatkowe. Można wręcz stwierdzić, że powstały dwie kategorie umów leasingu - umowa zgodna z kodeksem cywilnym oraz umowa zgodna nie tylko z kodeksem cywilnym, ale również z prawem podatkowym. Z tego względu w pracy uwzględniono te przepisy prawa podatkowego, które powinny mieć wpływ na treść umowy leasingu w celu uzyskania ustawowo przewidzianych korzyści podatkowych.

Praca jest przeznaczona nie tylko dla prawników, ale także dla osób zajmujących się w swej działalności leasingiem. Z tego względu ma ona w znacznej części charakter poradnika. Zostały w niej uwzględnione problemy i wątpliwości zgłoszone przez uczestników trzech konferencji poświęconych nowej regulacji prawnej leasingu. W szczególności wiele pytań i wątpliwości zgłosili uczestnicy spotkania zorganizowanego w listopadzie 2000 r. przez Komitet Wykonawczy Przedsiębiorstw Leasingowych w Polsce, reprezentujący liczące się na rynku firmy leasingowe.