Gnela Bogusława, Umowa konsumencka w polskim prawie cywilnym i prywatnym międzynarodowym

Regulacja umów konsumenckich oderwana od konkretnego typu umowy jest w polskim prawie zjawiskiem stosunkowo nowym, będącym przede wszystkim efektem implementowania do tego prawa unijnych dyrektyw konsumenckich. W literaturze prawniczej poświęca się wiele uwagi problematyce ochrony interesów konsumenta, w tym jako słabszej strony umowy. Opublikowano także monografie dotyczące prawa umów konsumenckich (np. E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 1999 oraz 2 wydanie, Warszawa 2002; E. Łętowska, Europejskie prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004). Jednakże w tej bogatej literaturze, z powodu częstych zmian prawa konsumenckiego na poziomie unijnym, a co za tym idzie, także w prawie polskim, wiele wypowiedzi straciło na aktualności. Obecnie, po podjęciu prób porządkowania i ujednolicenia pojęć oraz rewizji metod zmierzających do realizacji celów regulacji umów konsumenckich, prawo unijne osiągnęło w tym zakresie pewien stan stabilizacji. Jest zatem odpowiedni czas na podjęcie próby uporządkowania także polskiego prawa umów konsumenckich. Warto spojrzeć na ich specyficzną regulację przez pryzmat tradycyjnej metody normowania umów prawa cywilnego. Ta tradycyjna metoda opiera się na typizacji umów z uwzględnieniem zasady równorzędnego względem siebie statusu stron. Regulacja umów konsumenckich nie opiera się na ich typizacji ani na zasadzie równości stron, lecz służy ochronie interesów strony słabszej, czyli konsumenta. Doświadczenie życiowe pozwala stwierdzić, że pośród umów występujących w praktyce umowy konsumenckie zawierane są masowo, gdyż są one z reguły umowami życia codziennego. Czy jednak „masowość” jest wystarczającym powodem, aby pod wpływem specyficznych, ochronnych względem konsumenta regulacji umów konsumenckich zmieniać konstrukcje umów obrotu powszechnego, a nawet handlowego? W zależności od zajętego w tej kwestii stanowiska można opowiedzieć się za wypieraniem tradycyjnych konstrukcji umów cywilnoprawnych oraz metod ich regulacji przez specyficzne konstrukcje i metody regulacji umów konsumenckich, można postulować jedynie ograniczoną modyfikację tradycyjnych konstrukcji i regulacji umów cywilnoprawnych albo można uzasadniać celowość odrębnego unormowania i rozwoju umów konsumenckich. Przyjęcie jednego z tych stanowisk przesądza o poglądzie na temat miejsca regulacji umów konsumenckich w systemie prawa polskiego. Wyrażenie i uzasadnienie poglądu w tej kwestii jest jednym z celów niniejszej pracy.

Próby porządkowania w nowych dyrektywach unijnych regulacji umów konsumenckich dokonywane są przede wszystkim z perspektywy jednolitego rynku UE. W tych regulacjach nie jest istotny typ umowy, ważna jest w nich potrzeba ochrony interesów konsumenta jako słabszej strony umowy, a przez to ochrona rynku UE. Regulacja np. umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa albo na odległość nie kształtuje także nowego typu umowy, lecz ma zastosowania do różnych typów umów nazwanych i nienazwanych, objętych zakresem tej regulacji ze względu na te same, specyficzne okoliczności ich zawarcia, które uzasadniają ochronę konsumenta przed działaniami profesjonalisty będącego jego potencjalnym lub rzeczywistym kontrahentem. Podobnie wygląda problem ochrony konsumenta przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi, nienegocjowanymi indywidualnie, które mogą znaleźć się w umowie każdego typu, w szczególności zawartej z zastosowaniem wzorca umowy. Nieco odmiennie wygląda kwestia umów konsumenckich w dyrektywach, których tytuły nawiązują do nazw znanych typów umów – np. do umowy sprzedaży lub umowy kredytu. W podanych przykładowo regulacjach nie chodzi o typy umowy sprzedaży lub umowy kredytu, zmodyfikowane w stosunku do podstawowego typu umowy, lecz regulacje te obejmują swym zakresem umowy nazwane i nienazwane pełniące podobne funkcje ekonomiczne, jak umowa sprzedaży lub umowa kredytu. W świadczeniach wynikających z tych umów tkwi jednakowe zagrożenie dla interesów konsumenta.

Zagrożenia dla interesów konsumenta tkwią nie tylko w nowoczesnych sposobach zawierania umów oraz w ich skomplikowanym świadczeniu, ale występują także w stadium przedkontraktowym, nasyconym technikami marketingowymi mającymi nakłonić (zachęcić) konsumenta do zawarcia umowy z profesjonalistą. Te wszystkie zagrożenia oraz instrumenty mające im przeciwdziałać są uwzględnione w regulacji umów konsumenckich, co powoduje, że próba włączenia tych regulacji w tradycyjny, kodeksowy system polskiego prawa umów, oparty na metodzie typizacji, wydaje się skazana na niepowodzenie, jeżeli jednocześnie miałaby być zachowana spójność ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.; dalej: k.c.). Zgłaszane postulaty i propozycje włączenia regulacji umów konsumenckich do kodeksu cywilnego wymagają dogłębnego rozważenia i dalszej dyskusji, podobnie jak pogląd o celowości uregulowania umów konsumenckich w kompleksowej, pozakodeksowej ustawie oraz stanowisko, że tylko niektóre regulacje umów konsumenckich powinny być włączone do kodeksu cywilnego, natomiast pozostałe powinny zachować pozakodeksowy charakter.

Opowiedzenie się za jednym z tych stanowisk stanowi głos w dyskusji, która toczy się przede wszystkim w związku z pracami nad nowym kodeksem cywilnym, a ostatnio – ze względu na konieczność implementowania do prawa polskiego postanowień dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE PE i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE L 304 z 22.11.2011, s. 64–88; dalej: dyrektywa 2011/83/UE).

Bez względu na to, czy prace nad nowym kodeksem cywilnym doprowadzą do jego uchwalenia, polskie prawo umów konsumenckich wymaga uporządkowania. Regulacje poszczególnych umów konsumenckich są bowiem niskiej jakości, a ponadto pozostają ze sobą często w stosunku krzyżowania (np. regulacja umowy kredytu konsumenckiego z regulacjami umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa lub umów o usługi finansowe zawierane na odległość, sprzedaży konsumenckiej oraz umów o imprezę turystyczną). Tego rodzaju prawo nie realizuje należycie idei ochrony konsumenta, ani postulatów zrozumiałości, klarowności i jasności przepisów regulujących tę ochronę. Optymalna regulacja umów konsumenckich powinna być w miarę możliwości całościowa i ujęta w jednym akcie normatywnym (lub co najmniej jednym miejscu aktu normatywnego).

Wydaje się, że porządkowanie regulacji umów konsumenckich w polskim prawie należy rozpocząć od próby ujednolicenia rozumienia ich stron zgodnie z prawem unijnym oraz od ujednolicenia konstrukcji instytucji służących ochronie konsumenta (np. prawa konsumenta do odstąpienia od umowy bez podania przyczyny) w takim zakresie, w jakim jest to możliwe, a także w sposób zapewniający spójność polskiego systemu prawnego.

Przedstawione cele i założenia opracowania dotyczącego regulacji umowy konsumenckiej w polskim prawie wymagają spojrzenia na nią z uwzględnieniem faktu, że stanowi ona odstępstwo od ogólnych zasad regulacji umów, a definicja przedsiębiorcy w tym prawie służy także do kwalifikacji stron umowy handlowej. Na umowę konsumencką należy zatem spojrzeć również przez pryzmat tradycyjnych metod systematyzacji i klasyfikacji umów cywilnoprawnych oraz zastanowić się, czy rozumienie przedsiębiorcy jako strony umowy konsumenckiej powinno być takie samo, jako rozumienie profesjonalnych stron umowy handlowej, skoro definicja przedsiębiorcy została zamieszczona w części ogólnej kodeksu cywilnego, z którego wynika zasada jedności prawa cywilnego.

Rozważania na temat umowy konsumenckiej w polskim prawie rozpoczyna rozdział I poświęcony zagadnieniom ogólnym, wprowadzającym do problematyki umowy konsumenckiej, tj. pojęciu umowy, kryteriom systematyzacji, kwalifikacji i klasyfikacji umów. Te rozważania mają charakter ilustracyjny, prowadzony jedynie w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do późniejszego wykazania specyfiki regulacji umów konsumenckich. Więcej uwagi poświęcono kryteriom kwalifikacji podmiotu profesjonalnego w polskim prawie cywilnym aby uzasadnić konieczność uporządkowania przepisów dotyczących tego podmiotu i ustalić, czy pojęcie przedsiębiorcy powinno być tak samo rozumiane w obrocie obustronnie profesjonalnym (handlowym, gospodarczym), jak w obrocie konsumenckim. Przedstawiono także wpływ dyrektyw unijnych na kwalifikację umów jako konsumenckich. W rozdziale II przedstawiono kryteria kwalifikacji umowy konsumenckiej oraz wypowiedziano się na temat miejsca tej umowy w polskim systemie prawnym. Rozdział III jest poświęcony specyfice prawnej regulacji umów konsumenckich. Przedstawiono w nim wpływ idei ochrony konsumenta na zasadę swobody umów, zawarcie umowy konsumenckiej z zastosowaniem wzorca umowy, problem niedozwolonych postanowień umownych, zawarcie umowy poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość, znaczenie etapu przedkontraktowego dla treści umowy konsumenckiej oraz jej wykonania, a także wskazano na specyficzny charakter prawny „konsumenckiego” odstąpienia od umowy bez podania przyczyn.

Rozdziały IV–VI nie zawierają dogłębnej charakterystyki regulacji poszczególnych umów konsumenckich, ale są poświęcone wybranym zagadnieniom, wskazującym na specyfikę tych regulacji w stosunku do tradycyjnej metody normowania umów typowych.

Wobec otwarcia granic, obowiązywania unijnych swobód gospodarczych i rozwoju środków porozumiewania się na odległość, umowy konsumenckie coraz częściej zawierają tzw. element międzynarodowy. Wówczas powstaje problem regulacji prawa właściwego dla umowy konsumenckiej w taki sposób, aby zrealizowana została koncepcja kolizyjnoprawnej ochrony konsumenta. Problematyce umowy konsumenckiej w prawie prywatnym międzynarodowym poświecony jest rozdział VII pracy. Na regulację tego zagadnienia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym składają się przede wszystkim unijne normy kolizyjne, a także polskie normy zawarte w ustawie z dnia 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432; dalej: p.p.m.) oraz w innych ustawach.

Analiza regulacji umowy konsumenckiej w polskim prawie cywilnym i prywatnym międzynarodowym pozwoli na zgłoszenie propozycji de lege ferenda w celu udoskonalenia tej regulacji. Materialnoprawna i kolizyjnoprawna regulacja umów konsumenckich, których celem jest ochrona konsumenta jako słabszej strony tych umów, spełni bowiem swój cel, gdy będzie klarowna, spójna i kompleksowa, a nie wtedy, gdy tylko obowiązuje, ale jest zawiła, niezrozumiała (nawet dla prawników) i „rozrzucona” po wielu niespójnych ze sobą aktach normatywnych.