Mycko-Katner Izabela, Umowa agencyjna

Instytucja agenta pojawiła się na ziemiach polskich jeszcze pod zaborami. W zaborze pruskim regulowana była przepisami niemieckiego kodeksu handlowego, który obowiązywał od 1861 r., natomiast w zaborze austriackim – przepisami austriackiego kodeksu handlowego z 1862 r. W zaborze rosyjskim pojęcie agenta nie było znane. Rosyjski kodeks handlowy, który obowiązywał w latach 1912–1919, określał jedynie status prawny subiekta, którego funkcja była zbliżona do funkcji agenta. W niemieckim kodeksie handlowym agent występował pod nazwą „agent podróżujący” , zaś w austriackim – „podróżujący komiwojażer” . Żaden z tych aktów prawnych nie używał nazwy „agent handlowy”. Po raz pierwszy pojawiła się ona w niemieckim kodeksie handlowym z 1897 r., który wszedł w życie 1 stycznia 1900 r. W świetle tego aktu prawnego agentem mogła być tylko osoba zawodowo trudniąca się obrotem handlowym, zwana kupcem.

Przepisy, które obowiązywały na ziemiach polskich w okresie zaborów, nie były dostosowane do rozwijających się stosunków handlowych po zniesieniu zaborów. Pierwsza próba zmiany stanu prawnego w tej dziedzinie pojawiła się jednak dopiero w 1927 r. Minister Przemysłu i Handlu wydał mianowicie rozporządzenie w sprawie wykonywania czynności komiwojażerów i samodzielnych ajentów handlowych . Był to pierwszy akt prawa rodzimego, który regulował status prawny komiwojażerów i samodzielnych ajentów handlowych. Drugim aktem prawnym, który dotyczył m.in. tej sfery działalności, był kodeks handlowy z 1934 r. Uregulował on w sposób jednolity dla całego obszaru Polski umowę agencyjną, która następnie przejęta została do kodeksu cywilnego z 1964 r.

W 1991 r. Polska podpisała w Brukseli umowę stowarzyszeniową ze Wspólnotami Europejskimi. Artykuł 68 Układu Europejskiego nałożył na Polskę obowiązek znowelizowania przepisów dotyczących umowy agencyjnej. W jednym z rozdziałów aneksu do Białej Księgi, przyjętej przez Radę Europejską w 1994 r. , wymieniono dyrektywę Rady EWG 86/653 z 18 grudnia 1986 r., z którą powinny być – z uwagi na cel jej wydania – zharmonizowane prawa państw członkowskich dotyczące niezależnych agentów handlowych.

Obowiązujące w tym czasie przepisy art. 758–764 polskiego k.c., które normowały umowę agencyjną, nie odpowiadały wymaganiom zawartym w dyrektywie. Konieczna więc była ich nowelizacja. Dokonano jej ustawą z 26 lipca 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny. Zmienione przepisy weszły w życie 9 grudnia 2000 r. Umowa agencyjna, w świetle ich postanowień, ma ewidentnie handlowy charakter. Jej stronami są podmioty posiadające status przedsiębiorcy. Przepisy chronią wyraźnie agenta jako słabszą stronę stosunku prawnego. Znaczna ich część ma charakter bezwzględnie obowiązujący lub semiimperatywny.

Umowa agencyjna cieszy się dużym zainteresowaniem przedstawicieli nauki prawa cywilnego i handlowego. Przed wojną została ona poddana wnikliwej analizie ze strony M. Allerhanda (Kodeks handlowy. Komentarz, Lwów 1935) oraz T. Dziurzyńskiego, Z. Fenichela, M. Honzatki (Kodeks handlowy. Komentarz, t. II, Kraków 1936). Przed nowelizacją kodeksu cywilnego z 1964 r., która nastąpiła w 2000 r., umowie agencyjnej poświęcono kilka prac naukowych. Wśród nich na uwagę zasługują zwłaszcza J. Kruszewskiej, T. Jackowskiego, Umowa agencyjna. Umowa komisu, Warszawa–Katowice 1965–1966; J. Kufla, Umowa agencyjna, Warszawa 1977 i B. Ziemianina, Handel agencyjny. Zagadnienia organizacyjno-prawne, Warszawa 1979. Po nowelizacji kodeksu cywilnego umowie agencyjnej poświęcili swoje prace E. Rott-Pietrzyk, Umowa agencyjna po nowelizacji. Komentarz, Kraków 2001 i tejże, Agent handlowy – regulacje polskie i europejskie, Warszawa 2006 oraz T. Wiśniewski, Umowa agencyjna według kodeksu cywilnego, Warszawa 2001.

Opracowania naukowe, które opublikowane zostały przed wojną i przed nowelizacją kodeksu cywilnego z 1964 r., mają w znacznym stopniu znaczenie już tylko historyczne. Natomiast pełną aktualność zachowują prace E. Rott-Pietrzyk i T. Wiśniewskiego, opublikowane po nowelizacji kodeksu. Nie mają one jednak charakteru wyczerpującego. Pierwsza praca E. Rott-Pietrzyk jest komentarzem do przepisów o agencji, natomiast druga odnosi się głównie do europejskich regulacji agenta handlowego, polską regulację zaś omawia w stosunkowo wąskim zakresie. Praca T. Wiśniewskiego stanowi w pewnym stopniu syntezę kodeksowej regulacji umowy agencyjnej, ale pomija wiele istotnych zagadnień, które wymagają wnikliwej analizy. Chodzi zwłaszcza o takie zagadnienia jak: kwalifikacja podmiotowa stron, forma umowy, sposoby zawierania umowy, katalog praw i obowiązków stron, wygaśnięcie umowy agencyjnej.

Ze względu na duże znaczenie gospodarcze – zarówno w obrocie krajowym, jak i międzynarodowym – umowa agencyjna zasługuje w pełni na opracowanie monograficzne, uwzględniające m.in. wskazane wyżej zagadnienia. Niniejsza rozprawa doktorska stanowi taką próbę. Rozważania w niej zawarte oparte są głównie na dyrektywie Rady EWG 86/653 i przepisach kodeksu cywilnego. Do umów agencyjnych stosuje się wprawdzie nie tylko przepisy tego kodeksu, lecz także ustaw szczególnych, dotyczących m.in. agentów morskich, ubezpieczeniowych , turystycznych, celnych. Jednakże z punktu widzenia tematu rozprawy gruntowna analiza tych szczególnych aktów prawnych nie była konieczna, ponieważ kluczowe zagadnienia dla wszystkich rodzajów agencji są normowane przepisami kodeksu cywilnego, które objęte zostały dokładną analizą. Przepisy ustaw szczególnych przywołano tylko w tych miejscach, w których trzeba było wskazać podobieństwa i różnice między występującymi w obrocie rodzajami agencji.

Dla celów prawnoporównawczych przywołano w rozprawie także przepisy prawne innych państw europejskich, zwłaszcza brytyjskie, austriackie, francuskie i niemieckie, dotyczące umów agencyjnych. Przepisy te wykorzystano w takim zakresie, w jakim było to konieczne do wskazania podobieństw i różnic polskiej regulacji umowy agencyjnej w stosunku do innych systemów prawnych.

W rozprawie wykorzystana została szeroko literatura krajowa i zagraniczna (głownie anglo- i niemieckojęzyczna). Za ważne źródła informacji uznano także orzecznictwo polskich sądów powszechnych, Sądu Najwyższego oraz Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, a także orzecznictwo sądów niektórych krajów europejskich. Analizie poddano wiele umów agencyjnych, które funkcjonują w obrocie gospodarczym, głównie w handlu i w towarzystwach ubezpieczeniowych.

Kluczowym zagadnieniem w każdej umowie są prawa i obowiązki jej stron. Dlatego też prawa i obowiązki agenta oraz dającego zlecenie stanowią osnowę niniejszej rozprawy. Wyniki analizy istniejących rozwiązań normatywnych, literatury prawniczej oraz orzecznictwa sądowego pozwoliły na sformułowanie w tym zakresie pewnych wniosków de lege ferenda. Zawarte one zostały w treści poszczególnych rozdziałów rozprawy, a także w jej części końcowej.

***

Niniejsza monografia stanowi zaktualizowane opracowanie rozprawy doktorskiej pt. Umowa agencyjna po nowelizacji kodeksu cywilnego, obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego. Pragnę złożyć szczególne podziękowania za opiekę naukową, wsparcie i nieocenione uwagi promotorowi rozprawy Panu Profesorowi dr. hab. Bronisławowi Ziemianinowi. Chciałabym także podziękować recenzentom rozprawy, Pani Profesor dr hab. Urszuli Promińskiej z Uniwersytetu Łódzkiego oraz Panu Profesorowi dr. hab. Zbigniewowi Kuniewiczowi z Uniwersytetu Szczecińskiego, za zgłoszone uwagi, które pomogły przygotować niniejszą publikację.