Włodarska Karolina, Umowa agencyjna

W ostatnich latach zagadnienie umowy agencyjnej było przedmiotem szczególnego zainteresowania doktryny prawa cywilnego, co zaowocowało licznymi opracowaniami traktującymi zarówno o umowie agencyjnej w ogólności, jak i o szczegółowych kwestiach z nią związanych.

Wraz z rozwojem gospodarki wolnorynkowej zwiększa się również wykorzystanie tego rodzaju umów w obrocie gospodarczym, co z kolei skutkuje zapotrzebowaniem na opracowania zawierające uwagi natury praktycznej, pozwalające na udzielenie odpowiedzi na pytania dotyczące sposobu kształtowania tego rodzaju umów pośrednictwa handlowego. Z tej właśnie przyczyny niniejsza praca ma charakter nieco odmienny od dotychczasowych publikacji - nie stanowi ona bowiem ani kompleksowego omówienia problematyki umowy agencyjnej, ani też naukowej analizy zagadnień szczegółowych pojawiających się na jej płaszczyźnie. Ze względu na to, że jest ona skierowana do praktyków (przede wszystkim samych pośredników handlowych oraz przedsiębiorców, którzy dystrybucję swoich towarów lub usług zorganizowali w formie sieci działających na ich rzecz agentów), jej celem jest przedstawienie możliwości w zakresie kształtowania treści umowy agencyjnej, dopuszczalności modyfikacji i uzupełniania rozwiązań ustawowych oraz skutków zastosowania poszczególnych postanowień umownych w praktyce.

W niniejszym opracowaniu przedstawione zostaną w szczególności klauzule dotyczące stron umowy agencyjnej, ich głównych praw i obowiązków (czyli essentiale negotii umowy agencyjnej), a także tzw. klauzule procesowe, na mocy których strony postanawiają, że ewentualne spory będą rozstrzygane przez mediatora lub też w postępowaniu polubownym. Rozważania te odnosić się będą wyłącznie do umowy agencyjnej sensu stricto, tj. umowy dwustronnie podmiotowo kwalifikowanej - problematyka umów zbliżonych do umowy agencyjnej, w przypadku których przynajmniej jedna strona nie posiada statusu przedsiębiorcy, zostanie jedynie zasygnalizowana. Najwięcej wątpliwości pojawia się m.in. w odniesieniu do takich zagadnień, jak zakaz konkurencji, możliwość wprowadzenia do umowy zawartej na czas określony klauzuli wypowiedzenia, oraz w odniesieniu do instytucji charakterystycznych dla agencji, np. zobowiązanie del credere, świadczenie wyrównawcze, agencja wyłączna i in.

Umowa agencyjna, będąca umową nazwaną, zaliczana jest do szerszej grupy umów pośrednictwa handlowego. Największe zastosowanie znajduje ona w obrocie towarowym, w ubezpieczeniach i w żegludze [zob. K. Kruczalak, w: S. Włodyka red., Prawo umów w obrocie gospodarczym, Warszawa 2001, s. 338-339 i 343]. Jest ona instytucją stosunkowo niedawno powstałą - wraz z jej pojawieniem się w praktyce obrotu gospodarczego powstała potrzeba regulacji prawnej, którą jako pierwszy wprowadził niemiecki Kodeks handlowy z 1898 r. (E. Rott-Pietrzyk, Agent handlowy - regulacje polskie i europejskie, Warszawa 2006, s. 1). W literaturze obrazowo wskazuje się, że „przez agencję osobowość prawna jednostki zostaje zwielokrotniona” (ang. by agency the individual's legal personalisty is multiplied in space- W. Müller-Freienfels, Law of Agency, „The American Journal of Comparative Law” 1957, Vol. 6, s. 165, cytowane za E. Rott-Pietrzyk, Agent handlowy..., s. 1). Dzięki niej bowiem jeden podmiot może działać jednocześnie w wielu miejscach, wykorzystując w tym celu agentów, podejmujących określoną aktywność na jego rzecz (E. Rott-Pietrzyk, Agent handlowy..., s. 2). W konsekwencji dynamiczny rozwój agencji, towarzyszący rozwojowi gospodarki rynkowej, jest oczywisty.

W prawie polskim regulacje dotyczące umowy agencyjnej znajdują się w tytule XXIII ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93). Ze względu na to, że pośrednicy handlowi podejmują działalność dystrybucyjną w ramach bardzo różnych branż - zarówno produkcyjnych, jak i usługowych - szczególne rodzaje pośrednictwa handlowego znajdują w naszym systemie prawnym odrębne regulacje (przykładowo można wskazać agentów ubezpieczeniowych - zob. ustawa z 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym, Dz. U. Nr 124, poz. 1154 ze zm., czy też agentów morskich - zob. art. 187-202 ustawy z 18 września 2001 r. - Kodeks morski, Dz. U. Nr 138, poz. 1545). Ponieważ celem niniejszego opracowania jest przedstawienie problematyki klauzul dotyczących umowy agencyjnej w ogólności, regulacje ustaw szczególnych nie zostaną w niej uwzględnione.

Regulacje prawne umowy agencyjnej, występujące w różnych systemach prawnych, cechuje znaczny stopień zróżnicowania, najwyraźniej widoczny w porównaniu systemu common law z systemem civil law (zob. E. Rott-Pietrzyk, Agent handlowy..., s. 116-117). Harmonizacja prawa w tym zakresie w ramach Wspólnot Europejskich została dokonana dyrektywą Rady 86/653 z 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek, (Dz.Urz. WE L 382 z 31.12.1986 r., s. 17-2; Dz.Urz. Polskie wydanie specjalne 2004, rozdz. 6, t. 1, s. 177-181); polska regulacja kodeksowa została dostosowana do wymogów wspólnotowych w drodze nowelizacji z 26 lipca 2000 r., Dz. U. Nr 74, poz. 857). Przez wiele lat podejmowane były również próby ujednolicenia prawa materialnego regulującego umowę agencyjną na szczeblu globalnym. Wynikiem prac podjętych przez UNIDROIT stała się Konwencja genewska z 1983 r. o agencji w międzynarodowej sprzedaży towarów (Acts and Proceedings of the Geneva Conference for the adoption of the UNIDROIT draft Convention on Agency In the International Sale of Goods,„Uniform Law Review” 1983, Vols. I-II). Ze względu na brak ratyfikacji przez wymaganą liczbę państw pozostaje ona jednak do dnia dzisiejszego regulacją martwą. Sześć lat później opracowany został (również przez UNIDROIT) wstępny projekt konwencji o umowach agencyjnych w międzynarodowej sprzedaży towarów. Prace nad projektem zostały jednak przerwane. Obecnie brak więc aktu prawnego, który ujednoliciłby regulacje prawne umowy agencyjnej. Istotną rolę w procesie unifikacji mogą jednak pełnić unormowania zawarte w rozdziale 3 Zasad Europejskiego Prawa Umów, przygotowanych przez Komisję Europejskiego Prawa Umów (Principles of European Contract Law - PECL, art. 3:101-3:304) (O. Lando, H. Beale red., Principles of European Contract Law. Parts I and II, The Hague 2001 oraz O. Lando, E. Clive, A. Pruem, R. Zimmermann, Principles of European Contract Law. Part III, The Hague 2003; odnośnie do norm PECL zob. m.in. A. Brzozowski, w: E. Łętowska red., System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań - część ogólna, t. 5, Warszawa 2006, s. 398-404; E. Wieczorek, Zasady europejskiego prawa umów, Gdańsk 2005; R. Stefanicki, Zasady europejskiego prawa umów (PECL),„Studia Prawnicze” 2005, nr 3, s. 109 i n.; C. Żuławska, Uwagi o „europeizacji” prawa umów,„Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2001, nr 2, s. 229 i n.). Zasady te nie są zbiorem wiążących norm, niemniej jednak strony mogą inkorporować je do umowy w granicach wyznaczonych przez zasadę swobody umów (art. 353¹ k.c.) (znacznie więcej trudności powstaje natomiast w kwestii dopuszczalności wyboru PECL jako prawa właściwego dla określonej umowy (zob. A. Brzozowski, w: E. Łętowska red., System Prawa Prywatnego..., t. 5, s. 403-404).

Problematyka umowy agencyjnej stanowiła również przedmiot zainteresowania w ramach prac nad Europejskim Kodeksem Cywilnym - 21 maja 2003 r. został udostępniony tekst o umowach długoterminowych, dotyczący w szczególności umowy agencyjnej, franchisingu oraz umowy dystrybucyjnej zob. też M.W. Hesselink, J.W. Rutgers, O. Bueno Diaz, M. Scotton, M. Feldman, Principles of European Law on Commercial Agency, Franchise and Distribution Contract (PEL CAFDC), Oxford 2006 - opracowanie to zawiera, obok tekstu zasad dotyczących umów długoterminowych, również komentarz do przyjętych rozwiązań]. Zasady PEL CAFDC mogą również (podobnie jak zasady PECL) być pomocne podczas opracowywania tekstu umowy agencyjnej, dlatego też zostaną uwzględnione w niniejszym opracowaniu.

Wyrazem praktyki międzynarodowej, stosowanej w odniesieniu do umów agencyjnych, jest wzorzec umowy agencyjnej Międzynarodowej Izby Handlowej z 2002 r. (publikacja MIH nr 634). Zawarte w nim postanowienia nie zostały co prawda oparte na żadnym ustawodawstwie krajowym, niemniej jednak mogą być przydatne w kształtowaniu umów agencyjnych zarówno w obrocie krajowym, jak i międzynarodowym (zob. Umowa Modelowa MIH Międzynarodowej Agencji Handlowej, Związek Banków Polskich, Warszawa 2005). W związku z tym niektóre z klauzul przewidzianych w umowie modelowej MIH zostaną omówione w dalszej części opracowania (więcej na temat umowy modelowej MIH zob. m.in. F. Bortolotti red., D. Ferrier, O. Lando, D. Matray, K.M. Swantee, V. Roberts, The ICC Agency Model Contract. A Commentary, International Chamber of Commerce Publication no 512, Deventer-Boston 1993; E. Rott-Pietrzyk, Agent handlowy..., s. 253-259).