Gołąb Agnieszka, Umorzenie postępowania w procesie cywilnym

Proces cywilny ukierunkowany jest na merytoryczne załatwianie spraw cywilnych. Wytaczając powództwo, strona dąży do wyjaśnienia swojej sytuacji prawnej, a cel ten najczęściej podlega urzeczywistnieniu przez uzyskanie wyroku lub innego orzeczenia stanowczo rozstrzygającego o meritum przedłożonego żądania. Wydanie wyroku może jednak nie dojść do skutku z braku okoliczności warunkujących zbadanie sprawy co do istoty. Brak ten może istnieć już w chwili wytoczenia powództwa albo wystąpić w toku procesu. Pierwsza sytuacja doprowadzi do odrzucenia pozwu, a druga do umorzenia postępowania.

Podjęcie się analizy umorzenia postępowania jako instytucji prawa procesowego cywilnego uzasadnione jest z trzech powodów. Po pierwsze, interesujące jest zbadanie umorzenia przez pryzmat odniesień do odrzucenia pozwu i zachodzących między tymi instytucjami oboczności. Chociaż umorzenie postępowania jest do pewnego stopnia lustrzanym odbiciem odrzucenia pozwu, tyle że podyktowanym przyczynami procesowymi o charakterze następczym, a nie pierwotnym, to już na wstępie rozważań można wysunąć roboczą hipotezę, że znaczenie tej instytucji jest szersze. Umorzenie postępowania wydaje się być instytucją bardziej złożoną, rozbudowaną, elastyczną i zarazem mniej jednolitą. Pojemna formuła niedopuszczalności lub zbędności wydania wyroku „z innych przyczyn” (por. art. 355 k.p.c.) daje szerokie pole do jej eksploatacji zarówno w praktyce sądowego stosowania prawa, jak i przy rozwiązywaniu szczegółowych kwestii natury teoretycznej. Wstępnie można także zauważyć, że uregulowania instytucji odrzucenia pozwu i umorzenia postępowania nie są linearne ani symetryczne względem siebie. Przekonuje o tym nie tylko wzmiankowana regulacja podstaw obydwu instytucji, tj. z jednej strony wyraźne dopuszczenie przez ustawodawcę otwartego katalogu (numerus apertus) przyczyn umorzenia postępowania i zestawienie go – przynajmniej w stricte językowej warstwie tekstowej – z zamkniętym katalogiem (numerus clausus) przyczyn odrzucenia pozwu. O złożoności instytucji umorzenia postępowania świadczy także specyfika inkorporowanych w niej szczególnych przypadków zakończenia postępowania, w tym zwłaszcza następujących w drodze tzw. upadku instancji oraz z mocy samego prawa. Przytoczone dotychczas okoliczności dają podstawę do wysunięcia tezy, że umorzenie postępowania jest czymś więcej niż tylko odpowiednikiem odrzucenia pozwu z przyczyn procesowych zaszłych następczo. Warto zatem porównać stopień uregulowania instytucji umorzenia postępowania i odrzucenia pozwu, a także ocenić, czy kształt pierwszej z nich można uznać za optymalny. Należy zaznaczyć, że przedmiot rozważań został zawężony do postępowania prowadzonego w trybie procesowym, z uwzględnieniem niezbędnych odniesień do ustaw pozakodeksowych. Jest to podyktowane opartym na treści art. 13 § 2 k.p.c. przekonaniem, że przepisy o procesie stanowią – z zastrzeżeniem przepisów szczególnych oraz niezbędnych modyfikacji podyktowanych istotą i odrębnością innych postępowań – ważny punkt odniesienia dla całego systemu prawa procesowego cywilnego.

Drugą przyczyną, która uzasadnia podjęcie tematu umorzenia, jest potrzeba jego analizy przez pryzmat odniesień prawnoporównawczych. W tym kontekście należy przyznać, że instytucja ta jest w dużym stopniu dziełem polskiej myśli procesowej i wyróżnia się oryginalnością na tle obcych ustawodawstw, które stanowiły przedmiot badań w niniejszej pracy. Uwaga ta dotyczy całokształtu instytucji umorzenia, począwszy od umorzenia zawieszonego postępowania, umorzenia podyktowanego następczą niedopuszczalnością lub zbędnością wyrokowania, umorzenia postępowania w następstwie czynności dyspozycyjnych stron oraz umorzenia z mocy samego prawa. Niemniej jednak uwagi prawnoporównawcze znajdują rację bytu nie tylko w odniesieniu do ustawodawstw, które przyjmują tożsame bądź zbliżone rozwiązania prawne, ale także wtedy, gdy regulacja poszczególnych zagadnień wykazuje daleko posunięte odmienności. Wydaje się, że w tym ostatnim przypadku walory poznawcze płynące z badań porównawczych bynajmniej nie są słabsze, ale wręcz zyskują na sile i stanowią swoistą wartość dodaną przez uświadomienie badaczowi spektrum możliwych rozwiązań, które mogą być brane pod uwagę przy ocenie kształtu regulacji w rodzimym porządku prawnym. Przeprowadzenie badań prawnoporównawczych poprzedzono konieczną selekcją systemów procesowych, które zostały uznane za przydatne dla celów niniejszej pracy. Przedmiotem badań uczyniono wiodące systemy procesowe, które stanowią tradycyjny punkt odniesienia dla polskiego ustawodawcy, tj. prawo niemieckie, austriackie, szwajcarskie i francuskie. Analiza prawnoporównawcza miała na celu sprawdzenie, jakie są możliwe sposoby zakończenia postępowania w sytuacjach, w których polski ustawodawca operuje instytucją umorzenia postępowania, a także które z tych rozwiązań można uznać za optymalne. Oprócz metody prawnoporównawczej posłużono się klasycznymi metodami badawczymi, tj. metodą dogmatyczną i metodą historycznoprawną (także z uwzględnieniem odniesień prawnoporównawczych).

Po trzecie, podjęcie tematu monografii uzasadnione jest wzmożonym znaczeniem omawianej instytucji, czego przejawem są dokonane w ostatnich latach zmiany ustawodawcze, a także stale rosnąca liczba publikacji poświęconych umorzeniu postępowania . Dobitnie świadczy to o tym, że mamy do czynienia z instytucją ważną, która zasługuje na to, aby być należycie i wszechstronnie rozpoznaną od strony teoretycznej, z uwzględnieniem wielu punktów widzenia. Pomimo długoletniego funkcjonowania w polskim procesie cywilnym umorzenie wciąż budzi wątpliwości nie tylko w doktrynie, ale także w praktyce sądowego stosowania prawa, co stale znajduje odzwierciedlenie w działalności uchwałodawczej Sądu Najwyższego .

Przechodząc do wyjaśnienia układu pracy, należy wskazać, że składa się ona z sześciu rozdziałów. Rozważania zawarte w pierwszym rozdziale skupiają się wokół zagadnień ogólnych i zmierzają do wyjaśnienia konstrukcyjnych podstaw umorzenia oraz osadzenia go w strukturze procesu cywilnego. Punktem wyjścia do dalszych analiz uczyniono pojęcie umorzenia postępowania wraz z wyjaśnieniem jego etymologii oraz zreferowaniem klasycznych ujęć tej instytucji w polskiej procesualistyce cywilnej. W dalszej części rozdziału postawiono pytanie o relację umorzenia do prawa do sądu. Rozważono, czy z konstytucyjnego punktu widzenia orzeczenie to nie stanowi naruszenia prawa do sądu w aspekcie prawa do wyroku, a w konsekwencji – prawa do sądu w ogólności. Następnie przedmiotem oceny uczyniono stosunek, jaki zachodzi pomiędzy zakończeniem postępowania z następczych przyczyn procesowych a istotą i celem procesu. Poddano weryfikacji powszechnie panujące przekonanie o negatywnej zależności zachodzącej pomiędzy celem procesu a sytuacjami, w których postępowanie kończy się bez merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy. Zwrócono uwagę na dogmatycznoprawne fundamenty instytucji umorzenia postępowania oraz ich historyczne i prawnoporównawcze tło. We wstępnej części pracy dokonano także rozróżnienia umorzenia ze względu na przedmiot (zakres) tej czynności decyzyjnej sądu. Wypada podkreślić, że począwszy od pierwszego rozdziału, rozważania w dużym stopniu ogniskują się na równoległym zaprezentowaniu ogólnej podstawy umorzenia z art. 355 k.p.c. oraz tzw. upadku instancji. Znalazło to również odzwierciedlenie w drugim rozdziale, poświęconym przedstawieniu przyczyn umorzenia postępowania w procesie cywilnym. Obszerność tego rozdziału wynika z mnogości sytuacji, które mogą spowodować formalne zakończenie postępowania z następczych przyczyn procesowych. Rozdziałowi temu przyświecała intencja szczegółowego zbadania i wyjaśnienia okoliczności, które mogą zaistnieć w toku postępowania i doprowadzić do jego umorzenia. Istotne znaczenie należy przypisać rozważaniom na temat przesłanki potrzeby ochrony prawnej oraz zbędności wydania wyroku. Uwagi te w głównej mierze zmierzały do ustalenia, czy statuowana w art. 355 k.p.c. dwupostaciowość ogólnej podstawy umorzenia jest zbiorem pustym w zakresie, w jakim odnosi się do zbędności wydania wyroku. Po zaprezentowaniu problematyki przyczyn umorzenia postępowania w procesie cywilnym przedstawiono omawianą instytucję przez pryzmat sposobu, w jaki się dokonuje. W rozważaniach tych dążono także do wyjaśnienia, w jaki sposób postępowanie, które stało się zbędne lub niedopuszczalne, podlega zakończeniu w innych systemach prawnych. Zważywszy, że instytucja umorzenia postępowania nie jest powszechnie znana w obcych ustawodawstwach, uwagi te miały istotne znaczenie poznawcze przy ocenie polskich rozwiązań. Analizie prawnoporównawczej poddano także wpływ zawarcia ugody sądowej oraz cofnięcia powództwa ze zrzeczeniem się roszczenia na sposób zakończenia postępowania w sprawie. W rozdziale czwartym zbadano skutki umorzenia postępowania w procesie cywilnym, a w rozdziale piątym przedstawiono instytucję umorzenia w ujęciu dynamicznym przez opis metodologii działań sądu w zakresie badania podstaw do zakończenia postępowania z następczych przyczyn procesowych. W ostatnim rozdziale ukazano zaś problematykę kontroli umorzenia postępowania, począwszy od postępowania toczącego się w pierwszej instancji aż po opis wybranych, nadzwyczajnych środków zaskarżenia.

W rozprawie uwzględniono stan prawny oraz dorobek nauki prawa na 10.11.2019 r.

***

Niniejsza książka stanowi zaktualizowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej w marcu 2019 r. w Instytucie Prawa Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Publikując prezentowaną pracę, chciałabym podziękować za inspirujące dyskusje i pomoc w doskonaleniu warsztatu badawczego mojemu promotorowi Panu Profesorowi dr. hab. Karolowi Weitzowi, mojemu promotorowi pomocniczemu Panu dr. hab. Piotrowi Rylskiemu oraz recenzentom Panu Profesorowi dr. hab. Pawłowi Grzegorczykowi i Panu Profesorowi dr. hab. Krystianowi Markiewiczowi za wnikliwe i cenne uwagi, które miały istotny wpływ na ostateczny kształt tej publikacji.

Szczególne wyrazy wdzięczności chciałabym skierować do moich Rodziców, bez których nieustającego wsparcia napisanie tej książki nie byłoby możliwe.