Piotrowski Ryszard (red.), Szmyt Andrzej (red.), Trybunał Konstytucyjny na straży wartości konstytucyjnych 1986-2016

W dniu 17.10.2016 r. w reprezentacyjnej sali Dworu Artusa w Gdańsku odbyła się – z okazji jubileuszu 30-lecia polskiego Trybunału Konstytucyjnego – konferencja naukowa „Trybunał Konstytucyjny na straży wartości konstytucyjnych”.

Konferencja gdańska swą genezą związana była ze zmianą wcześniejszej koncepcji zorganizowania obchodów jubileuszu w Warszawie w formule praktykowanej przez inne państwa przy podobnych okazjach. Uroczystości jubileuszowe sądów konstytucyjnych przybierają zwykle formę międzynarodowych konferencji; w omawianym przypadku wśród uczestników uroczystości mieli się znaleźć przedstawiciele władz Rzeczypospolitej Polskiej, właściwych organów Unii Europejskiej, polskich środowisk prawniczych i akademickich oraz przedstawiciele zagranicznych sądów, które gościły reprezentanta polskiego Trybunału Konstytucyjnego podczas obchodów własnych jubileuszy. Zakładano więc uroczyste otwarcie obchodów na Zamku Królewskim z udziałem najwyższych władz państwowych oraz dwudniową konferencję naukową „Sądy konstytucyjne – między ochroną wolności a bezpieczeństwa”, której tematyka byłaby szczególnie aktualna w kontekście wydarzeń na świecie. Planowane uroczystości miały wyeksponować pozycję i dorobek polskiego Trybunału Konstytucyjnego na tle innych sądów europejskich oraz trybunałów międzynarodowych. W założeniu odnotowanie 30-lecia działalności orzeczniczej polskiego Trybunału Konstytucyjnego miało być ważnym elementem upamiętnienia zapoczątkowanych w Polsce przemian ustrojowych oraz ożywienia na forum europejskim pamięci o doniosłej roli Polski w obaleniu komunizmu w Europie. Z pewnością wspomniana konferencja służyłaby też przypomnieniu najdłuższego w Europie Środkowo-Wschodniej dorobku orzeczniczego polskiego Trybunału Konstytucyjnego, do którego odwołują się sądy konstytucyjne innych państw. Termin wspomnianej konferencji nawiązywał do daty 28.05.1986 r., kiedy to zapadło pierwsze, historyczne orzeczenie o niezgodności badanych przepisów z Konstytucją (U 1/86).

W związku jednak z opublikowaniem ustawy budżetowej z 25.02.2016 r. (Dz.U. poz. 278) na rok 2016, w której Sejm znacząco ograniczył – w sytuacji związanej z Trybunałem Konstytucyjnym w ramach rysującego się kryzysu konstytucyjnego w relacjach z parlamentarną większością i rządem – budżet Trybunału Konstytucyjnego, okazało się niemożliwe zorganizowanie obchodów, w tym międzynarodowej konferencji, zgodnie z tradycyjnie utrwalonymi standardami. W tej sytuacji Prezydent Miasta Gdańska – określanego mianem Miasta Wolności i Solidarności – zaprosił, w liście skierowanym na ręce Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, do zorganizowania jubileuszu Trybunału Konstytucyjnego w Gdańsku, oferując przy tym pomoc w przygotowaniu obchodów. Przypomniał również Gdańsk jako miasto, w którym podczas I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” 7.10.1981 r. podjęta została uchwała, w której postulowano „powołanie niezawisłego Trybunału Konstytucyjnego (albo też odpowiedniej Izby Sądu Najwyższego), którego zadaniem będzie orzekanie o zgodności ustaw z Konstytucją oraz zgodności aktów niższego rzędu z ustawami. Badaniu powinna podlegać również zgodność prawa wewnętrznego z ratyfikowanymi konwencjami i Międzynarodowymi Paktami Praw”. Jubileusz Trybunału Konstytucyjnego obchodzony w Gdańsku miał więc stanowić swoiste osadzenie go w przestrzeni historycznej, w miejscu symbolicznych narodzin demokracji w Polsce – szczególnie zobowiązanym do obrony demokratycznego dziedzictwa „Solidarności”. Wystosowane zaproszenie zostało przyjęte, a datę odbycia jubileuszowej konferencji ustalono na symboliczny dzień 17 października – dzień kolejnej rocznicy wejścia w życie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku. Istotny wymiar przybrało ustalenie tematyki konferencji – „Trybunał Konstytucyjny na straży wartości konstytucyjnych”.

Komitet Honorowy obchodów 30-lecia Trybunału Konstytucyjnego w Gdańsku, z głównym punktem programu w postaci przywołanej konferencji, stanowili: prof. Andrzej Rzepliński – Prezes Trybunału Konstytucyjnego, Paweł Adamowicz – Prezydent Gdańska, Bogdan Borusewicz – wicemarszałek Senatu RP, Barbara Suchowska – Prezes Sądu Apelacyjnego w Katowicach, Waldemar Żurek – członek i rzecznik Krajowej Rady Sądownictwa, oraz prof. Andrzej Szmyt – Kierownik Katedry Prawa Konstytucyjnego i Instytucji Politycznych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Konferencja została zorganizowana przy wsparciu Fundacji Konrada Adenauera. Obecni w Gdańsku w przeddzień konferencji (16.10.2016 r.) jej uczestnicy mieli możliwość zwiedzenia powstającego Muzeum II Wojny Światowej oraz funkcjonującego Europejskiego Centrum Solidarności. W dniu samej konferencji naukowej odbyły się okolicznościowe konferencje prasowe prezydenta Gdańska i prezesa Trybunału Konstytucyjnego.

Konferencja naukowa miała w założeniu charakter krajowy. Wzięli w niej udział m.in. wicemarszałkowie Sejmu i Senatu RP, posłowie i senatorowie, samorządowcy, przedstawiciele samorządów – adwokackiego, radców prawnych, notariuszy, pracownicy wydziałów prawa, przedstawiciele środowisk prawniczych, a także sędziowie Trybunału Konstytucyjnego (również sędziowie w stanie spoczynku) oraz sądów powszechnych i sądów administracyjnych. W konferencji uczestniczyło też wąskie grono znamienitych gości zagranicznych, którzy przedstawili okolicznościowe wystąpienia. Byli to: prof. Koen Lenaerts – Prezes Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, Gianni Buquicchio – Przewodniczący Komisji Weneckiej, Pavel Rychetský – Prezes Sądu Konstytucyjnego Republiki Czeskiej, Dainius Žalimas – Prezes Sądu Konstytucyjnego Republiki Litewskiej, Aldis Lavins – Prezes Sądu Konstytucyjnego Republiki Łotewskiej, Alexandru Tanase – Prezes Sądu Konstytucyjnego Republiki Mołdawii, oraz Yurii Baulin – Prezes Sądu Konstytucyjnego Ukrainy. Konferencję otworzyły wystąpienia okolicznościowe Pawła Adamowicza – Prezydenta Miasta Gdańska, prof. Andrzeja Rzeplińskiego – Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, oraz prof. Małgorzaty Gersdorf – I Prezes Sądu Najwyższego. Uczestnicy konferencji wysłuchali w części wstępnej nagranych i wyświetlonych wystąpień nieobecnych: prof. Andrzeja Zolla – byłego Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, oraz prof. Marka Safjana – byłego Prezesa Trybunału Konstytucyjnego i aktualnie sędziego Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Wystąpienia okolicznościowe poprzedziła impresja filmowa o Gdańsku. Korzystne wrażenie na uczestnikach konferencji wywarł szlachetny entourage – reprezentacyjna sala Dworu Artusa, stanowiącego oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska i spełniającego funkcję obiektu recepcyjnego przy historycznym Trakcie Królewskim.

Moderatorem części merytorycznej konferencji był prof. Jerzy Zajadło – Kierownik Katedry Teorii i Filozofii Państwa i Prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Referentami byli przedstawiciele świata nauki prawa i sędziowie w stanie spoczynku Trybunału Konstytucyjnego (z jednym wyjątkiem – sprawującego funkcję sędziego Leona Kieresa, a to z racji roli w zakresie reformy samorządu terytorialnego). W części I konferencji referaty przedstawili: prof. Andrzej Szmyt (Uniwersytet Gdański) – Geneza sądownictwa konstytucyjnego w Polsce, prof. Wojciech Łączkowski (sędzia Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku) – Trybunał Konstytucyjny jako współtwórca katalogu praw podstawowych u zarania transformacji, prof. Maciej Szpunar (Rzecznik Generalny Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej) – Polska w Europie w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, prof. Leon Kieres (sędzia Trybunału Konstytucyjnego) – Trybunał Konstytucyjny na straży samorządowej Rzeczypospolitej, prof. Ewa Łętowska (sędzia Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku) – Własność jako wartość konstytucyjna. W części II konferencji referaty zaprezentowali: dr hab. Ryszard Piotrowski (Uniwersytet Warszawski) – Trybunał Konstytucyjny na straży wolnych wyborów i podstaw demokracji, prof. Tomasz Pietrzykowski (Uniwersytet Śląski) – Trybunał Konstytucyjny na straży rządów prawa w systemie trójpodziału władzy, prof. Jerzy Ciapała (Uniwersytet Szczeciński) – Trybunał Konstytucyjny na straży gospodarki rynkowej, prof. Teresa Liszcz (sędzia Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku) – Wolność od ubóstwa w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, prof. Mirosław Wyrzykowski (sędzia Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku) – Wolność obywatela od strachu przed własnym państwem. Problematyka ostatniego z wymienionych referatów była także przedmiotem otwartej (publicznej) dyskusji panelowej.

Niniejszy tom zawiera referaty wygłoszone na konferencji. Materiały konferencji są także publicznie dostępne w trzech częściach jako nagranie wideo (www.youtube.com). Warto również nadmienić, że w ramach części wstępnej konferencji zaprezentowana została uczestnikom księga Na straży państwa prawa. Trzydzieści lat orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego pod red. Leszka Garlickiego, Marty Derlatki i Marcina Wiącka (Wolters Kluwer, Warszawa 2016), obejmująca analizę wybranych 30 najważniejszych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego. W części księgi „Od Redaktorów Naukowych” napisali oni, że gdy rozpoczynali przygotowywanie zbioru, wydawało się oczywiste, iż podsumować go będzie można optymistycznymi stwierdzeniami. Nie ulegało – ich zdaniem – wątpliwości, że po 30 latach działalności orzeczniczej Trybunał cieszyć się będzie należną mu pozycją wśród konstytucyjnych organów państwa, a jego orzecznictwo stało się „istotnym i wartościowym elementem praktyki konstytucyjnej w Trzeciej Rzeczpospolitej”. Konstatują jednak, że „w ciągu niecałego roku sytuacja uległa jednak dramatycznej zmianie, a przeświadczenie o stabilnej pozycji Trybunału okazało się w znacznej mierze iluzoryczne”. Choć nie tak wyobrażali sobie kontekst prezentowania tego zbioru, podkreślają, że „orzecznictwo konstytucyjne stanowi wartość o charakterze trwałym, uniwersalnym i wiążącym”. Jak piszą – „przedstawiając historię, ukazujemy też przyszłość, bo państwo demokratyczne nie może istnieć bez poszanowania zasady konstytucjonalizmu, podziału władz i niezależności sądu konstytucyjnego”.

Powyższe przesłanie stanowi kwintesencję gdańskich obchodów 30-lecia Trybunału Konstytucyjnego, ujętą w tytuł konferencji – „Trybunał Konstytucyjny na straży wartości konstytucyjnych”. Współgrają z tym przesłaniem gratulacje przesłane na ręce Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z okazji 30-lecia orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, w tym m.in. – publicznie dostępne – od Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prezesa Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku, Dziekana Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, Dyrektora Biura Rady Europy w Warszawie, Rady Miasta Krakowa.

Przedstawione na konferencji referaty odzwierciedlają to, co – zdaniem Autorów – jest szczególnie cenne w wielowymiarowym i wieloaspektowym dorobku Trybunału Konstytucyjnego. Chodzi mianowicie o rolę Trybunału Konstytucyjnego jako strażnika wartości konstytucyjnych i praw człowieka, których respektowanie wyznacza granice władzy demokratycznej, a zarazem określa tożsamość demokratycznego państwa prawnego. Strzegąc granic suwerenności Narodu rozumianej jako wykonywanie władzy ograniczanej przez wartości, o których mowa we wstępie do Konstytucji RP, Trybunał tę suwerenność wyraża i potwierdza. Sądownictwo konstytucyjne czerpie swą legitymację i sens ustrojowy z właściwej demokracji konstytucyjnej zasady, w myśl której prawa człowieka nie są darem władzy sprawowanej przez większość, ale ich źródłem jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka. Dorobek orzeczniczy, którego syntezę wyrażają prezentowane opracowania, ilustruje związek między suwerennością Narodu i suwerennością Konstytucji i pozwala zrozumieć, że łamanie ustawy zasadniczej, w tym jej postanowień dotyczących Trybunału Konstytucyjnego, godzi w fundamenty suwerenności Narodu.

Ryszard Piotrowski

Andrzej Szmyt