Osmola Szymon, Teoria prawa umów. Autonomia, efektywność, sprawiedliwość

Zadaniem niniejszej książki jest wprowadzenie do problematyki teorii prawa umów, a więc dziedziny refleksji dotyczącej filozoficznych zagadnień związanych z umowami i dotyczącymi ich regulacjami prawnymi. Nie są to zatem rozważania z zakresu generalnej filozofii prawa, która stara się odpowiedzieć na pytania dotyczące natury prawa jako takiego. Ograniczają się one do próby uzasadnienia istnienia określonej gałęzi prawa – prawa umów, a więc jednego z najważniejszych elementów współczesnych porządków prawnych, stanowiącego nieodłączną część życia każdego z nas. Codziennie zawieramy różnego typu umowy, a czasami jesteśmy również zmuszeni do ponoszenia określonych konsekwencji ich niedotrzymywania. W związku z tym czymś naturalnym jest filozoficzny namysł nad znaczeniem i celem istnienia umów, a także funkcjami dziedziny prawa regulującej powstawanie, wykonywanie i egzekwowanie zobowiązań umownych.

Celem teorii prawa umów, a zatem również tej książki, jest zidentyfikowanie takich pytań i próba znalezienia na nie odpowiedzi. Tym samym niniejsze rozważania mają za zadanie wypełnienie znaczącej luki w polskiej literaturze, bardzo rzadko zajmującej się tego typu fundamentalnymi pytaniami dotyczącymi umów. Z uwagi na kluczowe znaczenie umów dla każdego z nas, a także na abstrakcyjny charakter przeprowadzanych analiz, książka ta jest więc adresowana nie tylko do prawników, ale również filozofów, ekonomistów, socjologów czy politologów, jak również wszystkich innych zainteresowanych prawem umów. W założeniu jest ona nie tyle typową akademicką monografią, co raczej filozoficznym esejem o teorii prawa umów. Analizowane zagadnienia przedstawione są językiem możliwie prostym, zrozumiałym dla czytelników niezaznajomionych z żargonem prawniczym czy ze skomplikowanym aparatem pojęciowym współczesnej filozofii. W celu zilustrowania poruszanych zagadnień przywoływane są proste przykłady, a odwołania do poszczególnych instytucji prawa umów mają charakter incydentalny – z wyjątkiem ostatniego rozdziału książki, który prezentuje możliwe zastosowania rozwijanej tu teorii do konkretnych porządków prawnych. Głównym zamierzeniem autora jest przy tym zainteresowanie czytelników tematyką teorii prawa umów i zachęcenie ich do własnych rozważań.

Napisanie tej książki nie byłoby możliwe bez współudziału wielu osób, wobec których zaciągnąłem ogromny, choć niemający charakteru umownego, dług wdzięczności. Szczególne podziękowania jestem winien Wojciechowi Załuskiemu za nieustanne wsparcie i bezcenne rady, którymi obdarzał mnie nie tylko przez cały czas powstawania niniejszej pracy, ale od samego początku mojej ścieżki akademickiej. Liczne rozmowy przeprowadzone z Hansem Micklitzem, Hanochem Daganem oraz Martijnem Hesselinkiem, wybitnymi znawcami prawa umów i jego teorii, w znacznej mierze wpłynęły na moje podejście do tej tematyki. Mateuszowi Grochowskiemu dziękuję za wnikliwe uwagi dotyczące pierwszej wersji książki oraz cenne wskazówki bibliograficzne. Agacie Poznańskiej – za wsparcie edytorskie i emocjonalne. Paniom Monice Borowczyk oraz Annie Pisarek z Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego – za nieocenioną pomoc w procesie redakcyjnym. Wreszcie, dziękuję za wszystko moim Rodzicom, którym dedykuję niniejszą książkę.

Badania w ramach niniejszego projektu zostały sfinansowane przez Narodowe Centrum Nauki (projekt badawczy nr 2017/27/N/HS5/01156).

Niniejsza książka stanowi wstęp do problematyki teorii prawa umów. W związku z tym na samym początku należy zastanowić się, czym jest teoria prawa umów, szczególnie że przyjęte tutaj rozumienie tego terminu może różnić się od znaczenia przypisywanego mu w polskiej literaturze. Jak wynika z przedmowy, jest to dziedzina zajmująca się filozoficznymi zagadnieniami dotyczącymi umów oraz prawa umów. Jakie to zagadnienia? Otóż wydaje się, że ich istotę można sprowadzić do trzech pytań, które nazwiemy pytaniem ontologicznym, pytaniem normatywnym oraz pytaniem instytucjonalnym.

Pytanie ontologiczne teorii prawa umów brzmi po prostu: (1) Czym jest umowa? Dotyczy ono zatem natury czy esencji umowy. Pytanie to możemy sformułować również w nieco inny sposób: (1a) O czym mówimy, kiedy mówimy o umowach? Innymi słowy, jest to pytanie o definicję umowy. Nie chodzi przy tym o definicję czysto prawniczą, jak chociażby tę mówiącą, że istotą umowy jest „zgodny zamiar stron doprowadzenia do wywołania powstania, zmiany lub ustania skutków prawnych”, a „[z]awierając umowę, zobowiązują się one [strony] zarazem do jej wykonania” . Odpowiedź na pytanie ontologiczne powinno mieć zarówno prostszy, jak i bardziej abstrakcyjny charakter. Przykładem takiej odpowiedzi, której analizą zajmiemy się w rozdziale II, jest uznanie umowy za obietnicę lub wymianę obietnic. Choć odpowiedź taka zmusza nas do zadawania dalszych pytań (Czym jest obietnica?), to rzuca ona nieco światła na charakter umów i mówi nam coś o ich funkcji i znaczeniu w życiu człowieka.

Pytanie normatywne teorii prawa umów brzmi: (2) Jakie są racje dla mocy wiążącej umów? Inaczej można je sformułować następująco: (2a) Dlaczego umów należy dotrzymywać? O ile poprzednie pytanie miało charakter analityczny, pytanie normatywne wykracza poza kwestie definicyjne. Szczególnie istotny jest tutaj fakt, iż umowy co do zasady podlegają egzekucji. Oznacza to, że jeżeli ktoś nie wywiązuje się ze swoich zobowiązań umownych względem innych, możliwe jest użycie przymusu państwowego w celu zmuszenia tej osoby do respektowania tych zobowiązań. Może to nastąpić poprzez zmuszenie jej do wykonania zobowiązania o konkretnej treści, zapłaty odszkodowania, innej formy zadośćuczynienia czy w jeszcze inny sposób. Niezależnie od formy, jaką ten przymus przybiera, egzekucja umów wiąże się ze zmuszeniem danej jednostki do uczynienia czegoś wbrew jej woli. We współczesnych liberalnych społeczeństwach tego typu użycie przymusu przez państwo wobec jednostki zawsze powinno wiązać się z odpowiednim jego uzasadnieniem. Stąd normatywne pytanie prawa umów odnosi się do racji, dla których umowy podlegają egzekucji. Przykładem odpowiedzi na pytanie normatywne, którym zajmiemy się szczegółowo w rozdziale IV, jest uznanie, że dotrzymywanie umów jest kwestią odpowiednio rozumianej sprawiedliwości, a ich egzekucja pomaga w realizacji zasad sprawiedliwości w ramach danego społeczeństwa.

Pytanie instytucjonalne teorii prawa umów brzmi: (3) Jaki kształt powinny przybrać instytucje prawa umów? Już pytanie normatywne sugerowało znaczenie instytucjonalnego aspektu prawa umów – egzekucja postanowień umownych wymaga bowiem istnienia odpowiednich organów, takich jak sądy, komornicy czy pełnomocnicy procesowi stron. Pytanie instytucjonalne idzie o krok dalej. Zwraca ono uwagę na ścisły związek umowy z jednej strony, i prawa umów z drugiej; sygnalizuje, że umowy nie są jedynie ciekawym zagadnieniem filozoficznym, ale mają również aspekt praktyczny, wyrażający się właśnie w istnieniu odpowiednich regulacji, instytucji, doktryn i organów. Przykładem odpowiedzi na pytanie instytucjonalne, o której powiemy więcej w rozdziale III, jest uznanie efektywności ekonomicznej za kryterium determinujące kształt, jaki powinny przybrać instytucje prawa umów.

Trzy powyższe pytania oraz towarzyszące im odpowiedzi są wzajemnie powiązane. Fakt, że umowy podlegają egzekucji, w znacznej mierze wpływa zarówno na rozważania dotyczące ich natury, jak i kształtu, jaki powinny przybrać instytucje prawa umów. Odpowiedź na pytanie normatywne częściowo determinuje zatem odpowiedzi na pytania ontologiczne i instytucjonalne. Zależność ta działa oczywiście również w odwrotnym kierunku – dana odpowiedź na pytania ontologiczne i instytucjonalne ma istotne znaczenie dla odpowiedzi na pytanie normatywne. Siłą rzeczy kolejność poszukiwania przez nas odpowiedzi na poszczególne pytania wpływa na całościowy kształt rozwijanej przez nas teorii prawa umów – pomimo faktu, że wszystkie trzy powyższe pytania należy uznać za równoważne. Jak jednak zobaczymy w toku dalszych rozważań, różne teorie prawa umów przykładają różną wagę do każdego z tych pytań. Kolejna sekcja przybliża trzy główne grupy współczesnych teorii prawa umów – teorie oparte na autonomii woli, teorie oparte na efektywności oraz teorie oparte na sprawiedliwości – i wskazuje, które z powyższych pytań uznają one za najistotniejsze. Położy to fundamenty pod ich bardziej szczegółową analizę, przeprowadzoną w dalszych rozdziałach pracy. Sekcja 2 zawiera dalsze rozważania dotyczące natury i celów teorii prawa umów, przede wszystkim w odniesieniu do pokrewnej dziedziny dogmatyki prawa umów oraz na tle dotychczasowej literatury przedmiotu. Sekcja 3 zawiera krótkie streszczenie kolejnych rozdziałów książki, pozwalające na rozwinięcie i doprecyzowanie niektórych z poruszanych tutaj wątków.

Autonomia woli to pojęcie z jednej strony bardzo szerokie, z drugiej posiadające dużą siłę oddziaływania. Intuicyjnie kojarzymy je z pojęciem wolności, rozumianej jako zdolność do dokonywania samodzielnych wyborów i kierowania naszym życiem w sposób, jaki sami uznajemy za najbardziej odpowiedni.

Z tego względu autonomia woli wydaje się atrakcyjną podstawą normatywną prawa umów. Znajduje to odbicie w fakcie, że zasada swobody umów jest jednym z najważniejszych elementów większości porządków prawnych we współczesnych społeczeństwach liberalnych, dla których wolność jednostek jest jedną z najwyższych wartości. W prawie polskim zasadę tę wyraża art. 353¹ kodeksu cywilnego, zgodnie z którym strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) tego stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Rozdział ten poświęcony jest teoriom prawa umów uznającym autonomię woli za jego naczelną zasadę – zostaną tu one poddane analizie i krytyce. Sekcja 1 przybliża znaczenie pojęcia autonomii woli oraz wprowadza rozróżnienie na jego dwie możliwe interpretacje: jako niezależności od zewnętrznych ingerencji oraz jako zdolności do samostanowienia. Sekcja 2 poświęcona jest najbardziej wpływowej teorii prawa umów odwołującej się do autonomii woli – teorii obietnicy jako umowy Charlesa Frieda. Sekcje 3 i 4 analizują natomiast podstawowe zarzuty, które można jej postawić: odmienną rolę obietnic i umów w zakresie wyrażania i poszerzania zakresu autonomii woli jednostek oraz odmienne konwencje stojące u podstaw obietnic i umów. Ich zadaniem jest pokazanie, że teorie oparte na autonomii woli, mimo że stosunkowo dobrze radzą sobie z ontologicznym pytaniem o naturę umów, mają problemy z odpowiedzią na normatywne pytanie o racje dla ich mocy wiążącej oraz instytucjonalne pytanie o kształt, jaki powinno przybrać prawo umów.

Ekonomiczne teorie prawa umów, czyli teorie uznające efektywność ekonomiczną za jego fundamentalną wartość, stanowią obecnie dominujące podejście w światowej literaturze przedmiotu . Szczegółowa analiza poszczególnych z nich, przeprowadzona na wzór rozważań z poprzedniego rozdziału, mijałaby się w tym miejscu z celem, nie tylko z uwagi na mnogość teorii ekonomicznych, ale również ze względu na fakt, że wiele z nich dotyczy poszczególnych instytucji, doktryn czy przepisów prawa. W związku z tym poniższa analiza poświęcona będzie przede wszystkim kluczowym założeniom i pojęciom wspólnym dla teorii ekonomicznych, niezależnie od konkretnego przedmiotu ich zainteresowania.

Rozdział ma następującą strukturę. Sekcja 1 przybliża pojęcie efektywności ekonomicznej oraz jego dwa możliwe znaczenia: jako bogactwa społecznego i jako dobrobytu społecznego. Sekcja 2 skupia się na pojęciu kosztów transakcyjnych oraz bardziej szczegółowo na roli prawa umów w realizacji zasady efektywności ekonomicznej. W sekcji 3 wskazana zostanie odpowiedź, której udzielają teorie ekonomiczne na normatywne pytanie o moc wiążącą umów. Uwaga zostanie poświęcona przede wszystkim postulowanej przez teorie ekonomiczne doktrynie tak zwanego efektywnego złamania umowy , a także porównaniu w tym zakresie teorii ekonomicznych oraz teorii odwołujących się do autonomii woli. Sekcja 4 dotyczy zarzutów, które zazwyczaj stawia się ekonomicznym teoriom praw umów, w tym najpoważniejszego, sprowadzającego się do stwierdzenia, iż przy spełnieniu warunków, które teorie te uznają za optymalne, prawo umów staje się zbędne. Sekcja 5 krótko przybliża tak zwane postulaty integracyjne w teorii prawa umów, czyli próby pogodzenia teorii odwołujących się do autonomii woli oraz teorii ekonomicznych, w sposób, który pozwoliłby na wykorzystanie zalet każdej z nich, bez powielania ich wad. Poniższe rozważania mają za zadanie w możliwie przekrojowy sposób przedstawić najważniejsze twierdzenia ekonomicznych teorii praw umów, podkreślić ich zalety i wady, porównać je z teoriami opartymi na autonomii woli oraz wskazać, jakich odpowiedzi udzielają (lub nie) na fundamentalne pytania teorii prawa umów: pytanie ontologiczne, pytanie normatywne oraz pytanie instytucjonalne.

Teorie uznające sprawiedliwość za fundamentalną wartość prawa umów cieszą się stosunkowo mniejszą popularnością niż teorie oparte na autonomii woli i teorie sprawiedliwościowe . Niektórzy traktują je jako odmianę tych pierwszych, co, jak się przekonamy, nie jest pozbawione podstaw. Teorie oparte na sprawiedliwości należy jednak uznać za odrębny nurt współczesnej teorii prawa umów, z dwóch powiązanych ze sobą powodów. Po pierwsze, każda z koncepcji analizowanych w tym rozdziale za najważniejszą wartość prawa umów uznaje konstytuowane przez umowy relacje interpersonalne, nawet jeżeli zawieranie takich relacji jest skutkiem realizacji autonomii woli stron. Realizacja autonomii w ramach prawa umów jest, zdaniem tego nurtu, ostatecznie podporządkowana celowi promowania wartościowych relacji międzyludzkich. Po drugie, skupienie się przede wszystkim na konstytuowanych przez umowy relacjach sprawia, że teorie sprawiedliwościowe przyznają priorytet normatywnemu pytaniu o racje dla mocy wiążącej umów. To, które relacje umowne są wartościowe, a więc które z nich powinny podlegać prawnej egzekucji, popartej groźbą użycia przymusu państwowego, należy bowiem określić poprzez odwołanie się do pewnego standardu, który można ogólnie nazwać standardem sprawiedliwości. Fakt ten, zdaniem teorii opartych na sprawiedliwości, w dalszej kolejności determinuje zarówno naturę umowy, jak również stanowi kluczowe kryterium dla projektowania instytucji prawa umów. Normatywne pytanie prawa umów jest dla tego nurtu pierwotne wobec pytań ontologicznego i instytucjonalnego. Jest to bardzo ważny element teorii sprawiedliwościowych, który będzie miał duże znaczenie dla zintegrowanej teorii prawa umów zarysowanej w ostatnim rozdziale książki.

Rozdział przyjmie następującą strukturę. W sekcji 1 przybliżone zostanie pojęcie sprawiedliwości i jej dwie główne odmiany – sprawiedliwość dystrybutywna oraz charakterystyczna dla prawa umów sprawiedliwość interpersonalna. Pokrótce przyjrzymy się tu również kwestii stosunku dotychczas omawianych teorii do sprawiedliwości i jej roli w prawie umów. W kolejnych czterech sekcjach przeanalizowane zostaną teorie prawa umów odwołujące się do różnych wersji sprawiedliwości interpersonalnej: teoria słusznej ceny Jamesa Gordleya (sekcja 2), teoria sprawiedliwości transakcyjnej Petera Bensona (sekcja 3), teoria sprawiedliwości relacyjnej Hanocha Dagana (sekcja 4) oraz teoria sprawiedliwości naprawczej opartej na tezie o kontynuacji Johna Gardnera (sekcja 5). Choć nie jest to wyczerpujący przegląd sprawiedliwościowych teorii prawa umów, cztery wyróżnione koncepcje są, zdaniem autora, najciekawsze i najistotniejsze w kontekście poszukiwania odpowiedzi na ontologiczne, instytucjonalne i przede wszystkim normatywne pytanie teorii prawa umów. Po analizie teorii opartych na sprawiedliwości interpersonalnej sekcja 6 poruszy kontrowersyjną kwestię potencjalnego znaczenia drugiej zasady sprawiedliwości – sprawiedliwości dystrybutywnej – dla prawa umów. Poniższe rozważania mają za zadanie wskazać silne i słabe strony analizowanych teorii, porównać je z dwoma pozostałymi nurtami współczesnej teorii prawa umów, a także przygotować grunt pod autorską teorię prawa umów, zarysowaną w ostatnim rozdziale książki.

W poprzednich rozdziałach poddaliśmy analizie i krytyce trzy dominujące nurty współczesnej teorii prawa umów: teorie oparte na autonomii woli, teorie oparte na efektywności oraz teorie oparte na sprawiedliwości. Porównaliśmy mocne i słabe strony każdego z nich w odniesieniu do fundamentalnych pytań dotyczących umów i prawa umów: ontologicznego pytania o naturę umów, normatywnego pytania o racje dla ich mocy wiążącej oraz instytucjonalnego pytania o kryteria, wedle których zaprojektowane powinny zostać reguły prawa umów.

Celem niniejszego rozdziału jest wykorzystanie powyższych rozważań do sformułowania własnej, zintegrowanej teorii prawa umów, która byłaby w stanie wykorzystać zalety każdego z analizowanych nurtów, bez powielania ich wad. Najważniejszą cechą takiej teorii powinno być dostarczenie satysfakcjonujących i spójnych odpowiedzi na wszystkie trzy fundamentalne pytania teorii prawa umów. Jak widzieliśmy, istniejące teorie prawa umów uznają jedno z pytań za pierwotne w stosunku do pozostałych – pytanie ontologiczne w przypadku teorii opartych na autonomii woli, pytanie instytucjonalne w przypadku teorii ekonomicznych oraz pytanie normatywne w przypadku teorii sprawiedliwościowych. Choć samo w sobie nie stanowi to o ich słabości, w toku naszych rozważań doszliśmy do wniosku, że praktycznie żadna z istniejących koncepcji, wychodząc od pytania uznawanego przez nią za pierwotne, nie potrafi dostarczyć spójnych i możliwie wyczerpujących odpowiedzi na dwa pozostałe.

W związku z powyższym, głównym celem zintegrowanej teorii prawa umów powinno być dążenie do zachowania fundamentalnych i wartościowych spostrzeżeń w każdej z analizowanych grup teorii oraz ujęcie ich w ramach jednolitej siatki pojęciowej, która pozwalałaby na adekwatną interpretację prawa umów i leżących u jego podstaw wartości. Każde z tych spostrzeżeń mówi nam o umowach coś istotnego, co nie może być pominięte przez teorię, która chce uchodzić za kompletną.

Fundamentalną intuicją teorii opartych na autonomii woli jest powiązanie pojęcia umowy z wolnymi wyborami jednostek oraz docenienie znaczenia takich wyborów dla prowadzenia przez nie wartościowego życia. Intuicji tej daje wyraz priorytet, jaki teorie oparte na autonomii przypisują ontologicznemu pytaniu o naturę umowy.

Fundamentalna intuicja teorii ekonomicznych składa się z dwóch elementów. Po pierwsze, teorie te adekwatnie zdają sprawę z faktu, że większość umów ma na celu zaspokojenie preferencji zawierających je jednostek. Po drugie, zwracają one uwagę na systemowy charakter prawa umów. Innymi słowy, umowy rozpatrują one nie tylko jako porozumienia między indywidualnymi jednostkami, ale również jako elementy większego instytucjonalnego systemu prawnego, zaprojektowanego tak, aby w jak najefektywniejszy sposób zaspokajać preferencje jak największej liczby osób. Intuicji tej daje wyraz priorytet, jaki teorie ekonomiczne przyznają instytucjonalnemu pytaniu o kryteria, zgodnie z którymi powinno zostać zaprojektowane prawo umów.

Fundamentalna intuicja teorii sprawiedliwościowych sprowadza się do zauważenia faktu, że umowa zawsze konstytuuje pewną specyficzną relację między jej stronami – niezależnie od tego, czy za główną wartość prawa umów uznajemy wyrażanie i poszerzanie zakresu autonomii woli, czy też zaspokajanie preferencji jednostek. Za swoje główne zadanie teorie te uznają zatem poszukiwanie standardu sprawiedliwości interpersonalnej, wedle którego takie relacje mogłyby być oceniane. Przekonaniu temu daje wyraz priorytet, jaki teorie sprawiedliwościowe przyznają normatywnemu pytaniu o racje dla mocy wiążącej umów.

Zadaniem zintegrowanej teorii prawa umów jest jednoczesne uchwycenie wszystkich trzech powyższych intuicji. W pewnym sensie stawia więc sobie ona za zadanie powrót do klasycznych, nowożytnych koncepcji prawa umów, takich jak wspomniana na początku I rozdziału teoria Hume’a. Jednocześnie musi być świadoma bogactwa współczesnej teorii prawa umów, a także możliwych błędów popełnianych w ramach analizowanych w poprzednich rozdziałach ujęć. Wszystko to sprawia, że sformułowanie zintegrowanej teorii prawa umów jest zadaniem niezwykle wymagającym, które w ramach niniejszego opracowania może zostać podjęte jedynie w ograniczonym zakresie.

Kolejne sekcje niniejszego rozdziału stanowią więc próbę wstępnego, w żadnym razie niewyczerpującego sformułowania zintegrowanej teorii prawa umów. Sekcja 1 poświęcona zostanie rozważaniom czysto teoretycznym, a konkretnie zarysowaniu siatki pojęciowej zdolnej do uchwycenia fundamentalnych intuicji teorii opartych na autonomii woli, teorii ekonomicznych oraz teorii sprawiedliwościowych, bez jednoczesnego powielania niedoskonałości każdej z nich. Czerpiąc inspirację z tak zwanych postulatów integracyjnych w teorii prawa umów, ma ona za zadanie dostarczyć podstaw dla dalszego rozwoju zaproponowanego tu ujęcia.

Sekcja 2 wskaże z kolei przykłady zastosowania takiej zintegrowanej teorii w odniesieniu do wybranych zagadnień prawa umów konsumenckich – jednej z najprężniej rozwijających się obecnie gałęzi prawa umów. Jej głównym celem jest ilustracja abstrakcyjnych zagadnień poruszanych w sekcji 1, a także wskazanie na znaczenie, jakie teoria prawa umów może mieć dla praktycznych kwestii dotyczących codziennego życia każdego z nas.