Bończak-Kucharczyk Ewa, Sytuacja mieszkaniowa uchodźców z Ukrainy w Polsce. W świetle przepisów o pomocy udzielanej w związku z konfliktem zbrojnym

Wojna w Ukrainie, która rozpoczęła się 24.02.2022 r., spowodowała w krótkim czasie exodus obywateli tego kraju do państw Europy Zachodniej. Większość przybyła do Polski i chociaż część z nich wyjechała stąd do innych państw, to jednak po upływie pierwszych dwóch miesięcy wojny ok. 3 mln ukraińskich uciekinierów, w większości kobiet i dzieci, w naszym kraju pozostało. W tym samym czasie Polskę opuściło kilkaset tysięcy osób, głównie mężczyzn, które wróciły do Ukrainy, by wziąć udział w działaniach wojennych. Wprawdzie liczba uchodźców przybyłych do Polski i tych, którzy z niej później wyjeżdżają, nieustannie się zmienia, jednak niezależnie od wielkości tych zmian skala tego uchodźstwa jest i zapewne pozostanie ogromna.

Postawiło to nasz kraj w sytuacji, w której konieczny stał się wielki wysiłek w zakresie udzielenia pomocy uchodźcom wojennym z Ukrainy oraz zapewnienia im warunków umożliwiających w miarę normalne życie w Polsce – dach nad głową, środki do życia, w tym możliwość pracy, opiekę zdrowotną, edukację dzieci i młodzieży itd.

Powstały w tym celu specjalne rozwiązania prawne, zawarte w ustawie z 12.03.2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U. poz. 583 ze zm.), dalej często w tej książce powoływanej jako ustawa z 12.03.2022 r. Regulacje w niej zawarte obejmują szczególne zasady zalegalizowania pobytu obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa, oraz obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka, którzy wraz z najbliższą rodziną z powodu tych działań wojennych przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Chociaż ustawa nie używa tego terminu, w niniejszej publikacji osoby te, wskazane w art. 1 i 2 u.p.o.u., będą dla uproszczenia nazywane uchodźcami wojennymi z Ukrainy bądź uchodźcami z Ukrainy.

Omawiana ustawa określa także szczególne zasady powierzania pracy takim osobom, podejmowania i wykonywania przez nie działalności gospodarczej oraz niektóre inne uprawnienia, szczególne w porównaniu z sytuacją uchodźców z innych krajów i inne, niż generalnie przysługują przybywającym do Polski cudzoziemcom.

Celem tej książki jest przedstawienie sytuacji prawnej uchodźców wojennych z Ukrainy w Polsce w jednej tylko dziedzinie: w zakresie spraw mieszkaniowych, gdyż zarówno duży napływ osób poszukujących jakiegokolwiek schronienia, jak i niektóre przepisy ustawy z 12.03.2022 r. sprawiają, że w świetle tych regulacji ich sytuacja mieszkaniowa ma pewne cechy szczególne. Nie pokrywa się z sytuacją obywateli polskich, ale też różni się od sytuacji cudzoziemców nieobjętych tą ustawą i jest inna niż sytuacja uchodźców z innych państw.

Szczegółowa analiza różnych przepisów mieszkaniowych lub dotyczących nieruchomości, jakie obowiązują w Polsce, a dotyczą zarówno obywateli polskich, jak i uchodźców wojennych z Ukrainy, nie jest celem tej publikacji; koncentruje się ona głównie na przedstawieniu różnic wynikających ze szczególnych przepisów ustawy z 12.03.2022 r. i ich skutków dla sytuacji mieszkaniowej tych uchodźców, a częściowo także na realnych możliwościach zaspokojenia ich potrzeb mieszkaniowych w kontekście aktualnej sytuacji mieszkaniowej Polaków. Jeśli chodzi o przepisy ogólnie w Polsce obowiązujące, dotyczące zarówno obywateli polskich, jak i uchodźców wojennych z Ukrainy, poleca się lekturę innych publikacji, które szczegółowo komentują te zagadnienia.

W niniejszej książce starano się udzielić odpowiedzi na pytania, czy i w jaki sposób różnią się uprawnienia uchodźców wojennych z Ukrainy, jako najemców domów i mieszkań albo osób, którym użyczono mieszkania lub jego części bądź budynku o innych funkcjach, od sytuacji obywateli polskich. Czy i jakie są możliwości udzielania tym uchodźcom schronienia w obiektach zbiorowego zamieszkania bądź różnego rodzaju schroniskach? Czy uchodźcy ci mogą się ubiegać o wynajęcie lokali z mieszkaniowego zasobu gminy? Czy mogą otrzymać dodatek mieszkaniowy? Czy ewentualnie przysługuje im zasiłek celowy z pomocy społecznej? Jak wyglądają możliwości nabycia przez nich mieszkania? I co się będzie działo, gdyby trzeba było takiego uchodźcę eksmitować z zajmowanego lokalu lub pomieszczenia mieszkalnego?

Ustawa z 12.03.2022 r. zawiera też liczne przepisy dotyczące możliwości i sposobu udzielania różnorodnej pomocy uchodźcom wojennym z Ukrainy przez obywateli polskich, instytucje państwowe, samorządy terytorialne i inne instytucje publiczne oraz organizacje pozarządowe, a także regulacje odnoszące się do udzielania pomocy finansowej obywatelom polskim pomagającym uchodźcom wojennym w swoich domach. Przepisy te dotyczą wielu kwestii i sfer życia, a także wprowadzają różne procedury i zasady wydatkowania środków finansowych. Nie będą one w niniejszej książce omawiane, jeśli nie mają bezpośredniego związku z zaspokajaniem potrzeb mieszkaniowych uchodźców wojennych z Ukrainy.

Stan prawny przedstawiony w tej książce jest aktualny na 1.07.2022 r., co należy brać pod uwagę podczas lektury z tego względu, że ustawa z 12.03.2022 r. mimo krótkiego okresu obowiązywania doczekała się już ośmiu nowelizacji. Zatem nie należy wykluczać kolejnych jej zmian. Zwłaszcza że niektóre kwestie są w niej z założenia uregulowane tylko tymczasowo i mają być w przyszłości korygowane w zależności od rozwoju sytuacji i przebiegu wojny w Ukrainie.

Przykładem konieczności zmian tych tymczasowych regulacji jest nowelizacja omawianej ustawy z 27.04.2022 r., w której m.in. przedłużono z 60 do 120 dni okres przysługiwania świadczenia pieniężnego przysługującego podmiotom, w tym osobom fizycznym prowadzącym gospodarstwo domowe, które na własny koszt zapewniają zakwaterowanie i wyżywienie uchodźcom wojennym z Ukrainy.

Publikacja niniejsza kierowana jest do bardzo różnorodnych odbiorców. Zarówno do prawników i innych osób, które zawodowo zajmują się sprawami mieszkaniowymi, jak i do urzędników samorządowych, działaczy różnych organizacji i innych osób zaangażowanych obecnie w udzielanie pomocy uchodźcom wojennym z Ukrainy. Może też wzbudzić zainteresowanie osób, które zdecydowały się udzielić wsparcia uchodźcom w swoich domach, a także samych uchodźców z Ukrainy bądź osób ich reprezentujących, pragnących lepszej orientacji w dostępnych dla nich formach pomocy.

Ewa Bończak-Kucharczyk