Guzik-Makaruk Ewa Monika (red.), Sołtyszewski Ireneusz (red.), Suicydologia dla prawników i śledczych

Zachowania samobójcze stanowią poważny problem społeczny, który występuje na całym świecie. Według Światowej Organizacji Zdrowia systematycznie rośnie wskaźnik samobójstw na 100 000 mieszkańców. Samobójstwa razem z wypadkami komunikacyjnymi oraz chorobami nowotworowymi stanowią najczęstszą przyczynę zgonów. W Polsce w ostatnich latach z tego powodu umiera ponad 5000 kobiet, mężczyzn i dzieci w różnym wieku, mieszkańców miast, miasteczek i wsi, o różnym statusie społecznym. Motywy i formy popełniania samobójstw są złożone. Dominują zaburzenia psychiczne, nieporozumienia rodzinne oraz problemy ekonomiczne. Problem ten jest od lat przedmiotem badań podejmowanych w bardzo różnych perspektywach naukowych w formie eksploracji interdyscyplinarnych w obszarach chociażby nauk humanistycznych, społecznych, medycznych czy prawnych.

Badania nad zjawiskiem samobójstw prowadzone są od bardzo dawna. Jedną z pierwszych definicji samobójstwa w 1897 r. zaproponował Émile Durkheim, który wskazał, że: „samobójstwem nazywa się każdy przypadek śmierci, będący bezpośrednim lub pośrednim wynikiem działania lub zaniechania, przejawionego przez ofiarę zdającą sobie sprawę ze skutków swego zachowania” . Problem ten podejmowali też takiej klasy uczeni, jak Zygmunt Freud, Karl Menninger, Erwin Ringel, Otto Fenichel, Erwin Stengel czy Roy F. Baumeister. W Polsce – przede wszystkim Brunon Hołyst i Adam Czabański. Warto zauważyć, że B. Hołyst wprowadził do polskiej literatury przedmiotu pojęcie zachowania suicydalnego, rozumianego jako ciąg reakcji wyzwolonych w człowieku z chwilą, gdy w jego świadomości samobójstwo pojawia się jako antycypowany i pożądany stan rzeczy, a zatem cel .

Słowo „samobójstwo” pochodzi od łacińskiego suicidium. Stanowi ono źródłosłów dla określania samobójstwa w bardzo wielu językach. Ze względu na złożoność zjawiska i jego wielowymiarowość z czasem wykształciła się odrębna nauka zajmująca się badaniem samobójstw – suicydologia . Jest to interdyscyplinarna gałąź zajmująca się samobójstwami, próbami samobójczymi oraz szeroko pojętą autodestruktywnością.

Jak wskazuje twórca polskiej suicydologii, B. Hołyst, w wielu krajach funkcjonują jednostki badawcze zajmujące się samobójstwami, prowadzone są kursy uniwersyteckie na temat samobójstwa i zapobiegania mu. Pomocy praktycznej udzielają niebędący specjalistami pracownicy służby zdrowia, przyczyniając się do poprawy diagnozowania zachowań samobójczych i prowadzenia takich przypadków. W wielu miejscach powstały grupy samopomocowe, a przeszkoleni wolontariusze pomagają udzielać porad online i przez telefon. W 28 krajach ustanowiono narodowe strategie zapobiegania samobójstwom. Międzynarodowe Towarzystwo Zapobiegania Samobójstwom ustanowiło 10 września jako Dzień Zapobiegania Samobójstwom. W ciągu ostatniego półwiecza w wielu krajach dokonano depenalizacji samobójstwa, uznając, że nie jest ono przestępstwem, co znacznie ułatwia poszukiwanie pomocy osobom ze skłonnościami samobójczymi .

W Europie pozytywnym przykładem działań zapobiegających zjawisku samobójstw jest Norwegia, która – obok Irlandii – miała najwyższy wskaźnik samobójstw w Europie. W związku z powyższym władze norweskie zainicjowały wielokierunkowe działania dotyczące tego problemu. Prowadzone są intensywne badania naukowe nad zjawiskiem samobójstw. Wiedza ta jest następnie w sposób zorganizowany komunikowana społeczeństwu – zaangażowane są zarówno ministerstwo pracy, jak i ministerstwo szkolnictwa, opracowano odpowiednie strony i programy internetowe, trzy razy do roku publikuje się specjalną broszurę dotyczącą suicydologii.

Od 1994 roku w Norwegii funkcjonuje Narodowy Program Zapobiegania Samobójstwom, który skierowany jest do pracowników służby zdrowia i opieki społecznej. Ma on na celu organizację i doskonalenie współpracy przy opiece nad osobami z grupy ryzyka, czyli chociażby takimi, które już podejmowały próbę samobójczą, deklarują myśli samobójcze, samookaleczają się lub cierpią na zaburzenia psychiczne. Plan opiera się na założeniu, że każde samobójstwo musi być potraktowane poważnie, ponieważ wywiera ono wpływ na wielu ludzi i powoduje u nich cierpienie. Głównym elementem programu jest system szkoleń dla pracowników ochrony zdrowia i jego ciągła ocena oraz poprawa, a także upowszechnianie wiedzy na temat kryzysu samobójczego i możliwości pomocy. Dużą wagę przywiązuje się do współpracy między jednostkami medycznymi a opieką socjalną, czyli ciągłości opieki. Obecnie Norwegia jest krajem o niskim wskaźniku samobójstw w porównaniu do innych krajów nadbałtyckich .

W Polsce przez wiele lat nie opracowano programu zapobiegania zamachom samobójczym, mimo iż potrzebę w tym zakresie zgłaszały zarówno środowiska naukowe, jak i szereg organizacji pozarządowych. W marcu 2021 roku Rada Ministrów przyjęła Narodowy Program Zdrowia na lata 2021–2025, którego celem strategicznym jest „zwiększenie liczby lat przeżytych w zdrowiu oraz zmniejszenie społecznych nierówności w zdrowiu”. W ramach tego programu znajduje się punkt dotyczący „zapobiegania zachowaniom samobójczym”, w którym wymienione są następujące zadania: prowadzenie badań naukowych ukierunkowanych na monitorowanie zachowań samobójczych w różnych populacjach, skatalogowanie metod dokonywania zamachów samobójczych, identyfikacja nowych i monitorowanie znanych czynników ryzyka i czynników chroniących, badanie nad wpływem mediów na zachowania samobójcze .

Oddawana do rąk Czytelników publikacja w zamiarze jej redaktorów i autorów ma wypełnić lukę poznawczą w literaturze przedmiotu w zakresie syntetycznego opracowania poświęconego problematyce zachowań samobójczych przeznaczonego stricte dla środowiska prawniczego i śledczych prowadzących postępowania przygotowawcze. W związku z powyższym do współpracy w przygotowaniu publikacji zaproszono grono naukowców reprezentujących Wydział Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Instytut Prawa i Ekonomii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy oraz Instytut Nauk Prawnych Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie. W gronie autorów znajdują się również pracownicy naukowi Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego oraz prokurator powszechnej jednostki organizacyjnej prokuratury. Stykają się oni na co dzień z problematyką zamachów samobójczych. Wyrażamy nadzieję, że wiedza ekspercka i doświadczenie praktyczne będą stanowiły wymierną wartość publikacji.

Prezentowane opracowanie zostało podzielone na dziewięć części, w których kolejno przybliżono: epidemiologię zachowań samobójczych, różne podłoża zachowań suicydalnych, taktyczne i techniczne aspekty zachowań suicydalnych, prawnokarne aspekty samobójstw, problematykę badań sądowo-lekarskich osób po próbach samobójczych, kryminalistycznych oględzin zwłok i miejsca samobójstwa, zagadnienia związane z czynnościami procesowymi w sprawach samobójstw, sądowo-lekarskie oględziny i sekcję zwłok w przypadkach samobójstw oraz metodykę identyfikacji NN zwłok i szczątków ludzkich.

Redaktorzy i autorzy liczą na to, że lektura opracowania okaże się cenna nie tylko dla przedstawicieli zawodów prawniczych, ale również wszystkich osób zainteresowanych tematyką suicydologiczną. Publikacja może stanowić cenny materiał dydaktyczny do prowadzenia zajęć akademickich na kierunkach: prawo, administracja, bezpieczeństwo wewnętrzne czy kryminologia oraz dla studentów wydziałów prawa i administracji. Książka adresowana jest również do osób zajmujących się stosowaniem prawa, przede wszystkim do prokuratorów i funkcjonariuszy Policji, słuchaczy szkół policyjnych, służb Straży Granicznej i innych służb, a także aplikantów organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz aplikantów adwokackich.

Wyrazy szczególnego podziękowania wypada, należy i godzi się złożyć Szacownemu Recenzentowi – Panu Profesorowi Bogusławowi Sygitowi, który od wielu lat znakomicie łączy w swej wiedzy i doświadczeniu naukę z praktyką, a którego niezwykle cenne uwagi nadały ostateczny kształt niniejszej pracy.

Białystok–Bydgoszcz–Olsztyn–Warszawa, styczeń 2023 r.

Prof. zw. dr hab. Ewa M. Guzik-Makaruk

Dr hab. Ireneusz Sołtyszewski