Witosz Aleksander Jerzy, Subsydiarna odpowiedzialność wspólników spółek osobowych. Zasady naczelne

Z dniem 1 stycznia 2001 r., wraz z wejściem w życie Kodeksu spółek handlowych, nastąpiła reforma polskiego prawa spółek. Poczynione zmiany, szczególnie w zakresie spółek osobowych, są niezwykle głębokie, tym bardziej że fundamentalnym modyfikacjom konstrukcji dotychczasowych towarzyszyło wprowadzenie instytucji nowych, nieznanych pod rządami Kodeksu handlowego. O ile na gruncie tego aktu prawnego toczyła się dyskusja o uznaniu podmiotowości prawnej spółek osobowych, o tyle normatywne rozstrzygniecie sporu przyniósł dopiero Kodeks spółek handlowych i późniejsza nowelizacja Kodeksu cywilnego. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych oraz - w konsekwencji - zdolność sądowa i procesowa przesądziły o prawnej odrębności spółki, jej występowaniu w obrocie gospodarczym we własnym imieniu i ponoszeniu odpowiedzialności za zaciągane zobowiązania własnym majątkiem. Aktualnie dysputa dotyczy już nie tyle samej podmiotowości spółek osobowych, lecz tego, jak dalece doszło do zbliżenia ich konstrukcji z osobami prawnymi. W świetle normatywnego przesądzenia o istnieniu trzeciej kategorii podmiotowej konieczne stało się wytyczenie nowych granic podziału pomiędzy nimi. Z innych szczególnie istotnych zmian prawnych trudno przecenić umożliwienie polskim profesjonalistom prowadzenia działalności w formie spółki partnerskiej, stworzonej specjalnie na ich potrzeby. Nie można także pominąć spółki komandytowo - akcyjnej, która - choć cieszy się stosunkowo niewielkim zainteresowaniem - stanowi ciekawą konstrukcję stojącą na pograniczu spółki jawnej i akcyjnej.

Wskazane najważniejsze skutki - o ile można pokusić się o taką gradację - reformy prawa spółek niosą ze sobą jeszcze dalej idące konsekwencje. Pojawienie się struktur organizacyjnych w obrębie spółki osobowej, wzorowanych na zarządzie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz radzie nadzorczej i walnym zgromadzeniu spółki akcyjnej, stało się przyczynkiem do nowej dyskusji o uznaniu istnienia organów spółek osobowych. Odpowiednie stosowanie przepisów o osobach prawnych do jednostek organizacyjnych wyposażonych przez ustawę w zdolność prawną dało podstawę do pytania o zastąpienie teorii przedstawicielstwa teorią organów także w odniesieniu do samych wspólników. Ewentualne pozytywne rozstrzygnięcie toczonych sporów prowadziłoby do konkluzji, że poza samym normatywnym określeniem „osoba prawna” brak jest zasadniczych różnic konstrukcyjnych pomiędzy spółkami osobowymi i osobami prawnymi. Być może dalszą tego konsekwencją okaże się postulat zrównania „ułomnych” i „pełnych” osób prawnych oraz pozostawienie wyłącznie podatkowego rozróżnienia pomiędzy nimi. Tym samym w miejsce jednostek organizacyjnych niepodlegających podatkowi CIT pojawiłaby się kategoria osób prawnych zwolnionych z tego podatku.

Wyposażenie spółek osobowych w szereg atrybutów właściwych osobom prawnym doprowadziło do zbliżenia ich konstrukcji ze spółkami kapitałowymi. Szczególnym tego wyrazem jest odpowiednie stosowanie w spółce partnerskiej przepisów o zarządzie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz w komandytowo - akcyjnej - przepisów o spółce akcyjnej we wszelkich kwestiach nieuregulowanych w sposób autonomiczny bądź niewymienionych w katalogu spraw, dla których odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy o spółce jawnej. W konsekwencji ciężar rozróżnienia pomiędzy dwiema kategoriami spółek przesuwa się na kwestię praw i obowiązków ich wspólników. Pomimo tożsamego zakresu podmiotowości prawnej charakter uczestnictwa wspólników (akcjonariuszy) pozostaje odmienny, choć także na tym polu - w spółkach komandytowej i komandytowo - akcyjnej - ta cecha wyróżniająca ulega zatarciu. Ze względu na fakt, że wspólnicy (akcjonariusze) spółek kapitałowych mogą pozostawać członkami ich organu zarządzającego, z drugiej zaś strony wspólnicy spółek osobowych mogą nie dysponować prawami prowadzenia spraw i reprezentowania spółek, podstawową cechą odróżniającą staje się odpowiedzialność za zobowiązania jednostki organizacyjnej.

Wskazana instytucja jest tym bardziej godna uwagi, że - sama pozostając w tle wymienionych na wstępie fundamentalnych zmian w prawie spółek - pozostaje z nimi w nieuniknionym związku. Na wprowadzeniu spółki partnerskiej zaważyły właśnie kwestie odpowiedzialności, z kolei konstrukcja spółki komandytowo - akcyjnej opiera się na przełamaniu zasady odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki, stanowiącej istotę osobowego charakteru uczestnictwa w jednostce organizacyjnej. Podmiotowość prawna spółki i odpowiedzialność własnym majątkiem za zobowiązania jednocześnie wymusiły i umożliwiły dokonanie modyfikacji zasad odpowiedzialności wspólników spółek osobowych. Wymusiły - nie sposób bowiem utrzymać jako zasady pierwszorzędnej odpowiedzialności wspólników opartej na założeniu, że zaciągane zobowiązania są ich własnymi. Umożliwiły - przez rozdzielenie podmiotowości prawnej spółki i wspólników.

Należy mieć na względzie, że właśnie ryzyko pierwszorzędnej odpowiedzialności stało się główną przyczyną małej popularności spółek osobowych. Tym samym wprowadzenie zasady subsydiarności niesie ze sobą pozytywne konsekwencje, jako że jedynie posiłkowa odpowiedzialność oznacza w praktyce nie tyle odsunięcie jej w czasie, ile faktyczne wyłączenie w przypadku, gdy spółka dysponuje własnym majątkiem w odpowiedniej wysokości. Wydaje się, że jest to konstrukcja, która przyczyni się do wzrostu zainteresowania spółkami osobowymi. O roli odpowiedzialności w wyborze formy prowadzenia działalności gospodarczej najlepiej świadczy popularność spółki partnerskiej, której prawna konstrukcja została oparta właśnie na ograniczeniu odpowiedzialności wspólników i bliższego jej związania z samą osobą faktycznie działającego. Należy wreszcie zwrócić uwagę, że subsydiarność odpowiedzialności staje się podstawową różnicą - z punktu widzenia wyboru formy prowadzenia działalności - pomiędzy umową spółki cywilnej a spółką osobową. Samo bowiem przyznanie podmiotowości prawnej spółkom osobowym nie miałoby dla przedsiębiorców tak wielkiego znaczenia, gdyby nie towarzyszyły temu zmiany w zasadach ponoszenia odpowiedzialności.

Wszystko to stawia instytucję subsydiarnej odpowiedzialności wspólnika spółki osobowej jako kluczową w zreformowanej konstrukcji spółek osobowych. Jawi się przy tym jako zagadnienie najważniejsze z punktu widzenia praktyki obrotu. Ma bowiem podstawowe znaczenie zarówno dla wspólników (decydujących o tym, czy korzyści podatkowe warte są ryzyka odpowiedzialności osobistej), jak i kontrahentów spółki (dążących do należytego zabezpieczenia swych interesów). W efekcie subsydiarna odpowiedzialność niewątpliwie zasługuje na dogłębną analizę i kompleksowe opracowanie. Jest to przy tym materia rozległa, obejmująca aż cztery typy spółek, z których każdy charakteryzuje się swoistym modelem odpowiedzialności, i skomplikowana - dotykająca wielu odrębnych konstrukcji prawa spółek, a także szeregu kwestii z innych dziedzin prawa.

Już pobieżny zarys tematu pozwala uświadomić sobie rozległość materii, której analizę przyjęto za przedmiot publikacji. Z tego też powodu zebranie wszystkich wątków w obrębie jednego opracowania okazało się niemożliwe. Niniejsza pozycja skupia się na przedstawieniu reżimów odpowiedzialności w poszczególnych spółkach osobowych. W pracy zrezygnowano - z przyczyn szeroko omówionych w rozdziale 1 pierwszej części pracy - z wyróżnienia zasad ogólnych subsydiarnej odpowiedzialności wspólników. Rolę tę z powodzeniem spełnia analiza zasad rządzących odpowiedzialnością wspólników spółki jawnej, zawarta w części pierwszej pracy. W części drugiej omówiono modyfikacje wskazanego reżimu dokonane w obrębie dalszych typów spółek osobowych. Poza nawias wyjęte zostały regulacje szczególne będące źródłem wyjątków w ogólnych regułach odpowiedzialności subsydiarnej. Ze względu na wielość i różnorodność przypadków, jak i nierzadko skomplikowany ich charakter, szczególne konstrukcje odpowiedzialności, stanowiące modyfikację reżimów odpowiedzialności wspólników poszczególnych typów spółek, zasługują na odrębne opracowanie (A.J. Witosz, Odpowiedzialność wspólników spółek osobowych. Przypadki szczególne, Warszawa 2008).

Odesłania, jeżeli nie zaznaczono inaczej, dokonywane są w obrębie poszczególnych części pracy.

Stan prawny na 8 stycznia 2009 roku.