Stefański Ryszard A. i in., Środki karne po nowelizacji w 2015 roku

Ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw została dokonana istotna przebudowa środków karnych, polegająca na nadaniu niektórym środkom karnym całkowicie innego charakteru prawnego. Został wyodrębniony nowy rozdział Va zatytułowany „Przepadek i środki kompensacyjne”, w którym zamieszczono dotychczasowe środki karne: przepadek (art. 44, art. 45 i 45a k.k.) oraz obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 46 k.k.) oraz nawiązkę (art. 47 k.k.). Zgodnie z tytułem rozdziału przepadek stał się sui generis środkiem penalnym, a obowiązek naprawienia szkody i nawiązka uzyskały status środków kompensacyjnych i tym samym przestały być środkami karnymi.

Co do przepadku, wyeliminowano regulację, że objęte przepadkiem przedmioty oraz korzyść majątkowa lub jej równowartość przechodzą na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku (obecnie uchylone art. 44 § 8 i art. 45 § 6 k.k.). W uzasadnieniu noweli podkreślono, że chodziło o „wyeliminowanie przepisu pozbawionego realnej treści normatywnej, wprowadzonego poprzednio do kodeksu karnego jedynie wobec wątpliwości, czy przepisy materialnoprawne nie powinny do końca uregulować przeniesienia własności. Istota prawomocności wyroku obejmuje jednak spełnienie się skutków prawnych zawartego w nim rozstrzygnięcia, zaś wyrok, po uzyskaniu klauzuli wykonalności, staje się podstawą do ewentualnej egzekucji” . Ponadto wykreślono przepadek z katalogu środków zabezpieczających poprzez zmianę art. 39 k.k. oraz uchylenie art. 100 k.k. i uregulowano jego orzekanie w art. 45a k.k. w wypadku umorzenia postępowania ze względu na znikomą społeczną szkodliwość czynu, warunkowego umorzenia postępowania, umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności (art. 31 § 1 k.k.), stwierdzenia, że zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego, lub umorzenia postępowania przygotowawczego z powodu niewykrycia sprawcy (art. 323 § 3 zdanie drugie k.p.k.).

W zakresie przepadku korzyści majątkowej osiągniętej z przestępstwa dokonano modyfikacji domniemań.

Domniemanie polegające na przyjęciu, że gdy mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa zostało przeniesione na osobę fizyczną, prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługujące jej prawa majątkowe należą do sprawcy, nie wchodzi w grę, gdy na podstawie okoliczności towarzyszących ich nabyciu nie można było przypuszczać, że mienie to, chociażby pośrednio, pochodziło z czynu zabronionego (art. 45 § 3 k.k.). Dokonano rekonstrukcji obiektywnej powinności przypuszczenia, na podstawie okoliczności towarzyszących nabyciu, źródła mienia. Konieczne jest ustalenie przeniesienia mienia stanowiącego korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa na osobę trzecią, a nie tylko dużego prawdopodobieństwa takiego przeniesienia: nacisk jest położony na dobrą wiarę osoby przejmującej mienie. Zmiana wzmacnia funkcję gwarancyjną tego przepisu.

Zmiany w zakresie obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę polegają, przede wszystkim, na nadaniu jej charakteru cywilnego. W art. 46 § 1 k.k. wyraźnie się podkreśla, że orzeka się ten środek, stosując przepisy prawa cywilnego. Określono przesłanki orzekania nawiązki zamiast obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 46 § 2 k.k.). Jej orzeczenie jest możliwe w wypadku, gdy orzeczenie obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę jest znacznie utrudnione. Jest orzekana zamiast tego obowiązku. Jej beneficjentem jest pokrzywdzony, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa – osoba najbliższa, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich w wysokości do 200 000 zł.

Ustawą z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw w istotny sposób zmieniono regulację orzekania nawiązki za przestępstwo określone w art. 173, art. 174, art. 177 lub w art. 355 k.k., jeżeli sprawca był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, lub zbiegł z miejsca zdarzenia. Obligatoryjne jest orzeczenie nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa – na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich. Jeśli ustalenie takiej osoby nie jest możliwe, sąd orzeka nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Sąd orzeka nawiązkę w wysokości co najmniej 10 000 zł (art. 47 § 3 k.k.).

W szczególnie uzasadnionych okolicznościach, gdy wymierzona nawiązka powodowałaby dla sprawcy uszczerbek dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny lub gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sąd może ją wymierzyć w wysokości niższej niż wskazana (art. 47 § 4 k.k.). Nie orzeka się nawiązki w wypadku, gdy sąd nałożył obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w wysokości wyższej niż 10 000 zł (art. 47 § 5 k.k.).

Wprowadzono też niewielkie zmiany w konstrukcji niektórych środków karnych lub o charakterze językowym. Obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach został nazwany zakazem przebywania w tych miejscach (art. 39 pkt 2b k.k.), co zdaniem projektodawców znacznie prościej wyraża treść normatywną tego środka oraz unika powtórzeń odnoszących się do innych zakazów objętych tym przepisem .

Poszerzono przesłanki orzekania zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką w razie skazania na karę pozbawienia wolności za umyślne przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu na szkodę małoletniego (art. 41 § 1a k.k.).

Doprecyzowano nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 39 pkt 2e k.k.), dookreślając, że chodzi o nakaz okresowy. Regulacja ta ma usunąć wątpliwości, czy nakaz ten jest konsumowany jako czynność jednorazowa, polegająca na zwolnieniu zajmowanego lokalu, czy też jest zobowiązaniem okresowym. Stworzono możliwość nałożenia obowiązku zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu (art. 41a § 1in fine k.k.). W razie orzeczenia nakazu za przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI k.k., tj. przestępstwa przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności albo przestępstwa przeciwko rodzinie lub opiece, sąd jest obowiązany orzec na ten sam okres zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego (art. 41a § 3a k.k.). Poza tym zobowiązano sąd do określenia terminu wykonania nakazu (art. 41a § 5 k.k.). Bez tej regulacji – zdaniem twórców noweli – trudno byłoby egzekwować opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym .

W zakresie zakazu wstępu na imprezę masową (art. 41b k.k.) rozszerzono możliwość orzeczenia o obowiązku przebywania skazanego w czasie trwania niektórych imprez masowych objętych zakazem w miejscu stałego pobytu także na inne wyznaczone miejsce z zastosowaniem systemu dozoru elektronicznego.

Wprowadzono obowiązek orzeczenia świadczenia pieniężnego w wypadku skazania sprawcy za przestępstwo określone w art. 178a § 1, art. 179 lub art. 180 k.k. oraz podwyższono dolną jego granicę do 5000 zł, a w razie skazania sprawcy za przestępstwo określone w art. 178a § 4 k.k. – co najmniej 10 000 zł, z tym że jego orzeczenie też jest obligatoryjne (art. 43a § 2 k.k.).

Dotychczasowe zakazy orzekane na zawsze zmieniono na dożywotnie. Chodzi o zakaz zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi (art. 41 § 1a i 1b k.k.), zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (art. 41a § 3 k.k.), zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych (art. 42 § 3 i 4 k.k.).

Ponadto zostały podwyższone górne granice czasowe zakazu zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności oraz zakazu prowadzenia pojazdów do lat 15 (art. 43 § 1 k.k.).

Określono też granice obowiązku zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu, przewidzianego w art. 41a § 1 i 2 k.k. Orzeka się go w miesiącach, najkrócej na trzy miesiące, najdłużej na 12 miesięcy (art. 43 § 1a k.k.). Wprowadzono zawieszenie biegu pozbawienia praw publicznych. Okres, na który je orzeczono za dane przestępstwo, nie biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności za to przestępstwo (art. 43 § 2b k.k.).

Ustawą z dnia 20 marca 2015 r. podwyższono do trzech lat dolną granicę wymiaru kary w postaci zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów albo pojazdów określonego rodzaju orzekanego obligatoryjnie (art. 42 § 2 k.k.), a do przestępstw, za których popełnienie orzeka się zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio, dodano przestępstwo określone w art. 178a § 4 (art. 42 § 3 k.k.).

Wprowadzone zmiany w wielu wypadkach rodzą wątpliwości zarówno w zakresie interpretacji, jak i zasadności ich wprowadzenia. Stały się one inspiracją do pogłębionej analizy wszystkich tych środków i wskazania kierunków interpretacji nasuwających się niejasności.

Warszawa, dnia 20 października 2015 r.

Ryszard A. Stefański