Orfin Agnieszka, Sprawność postępowania karnego a jego koszty

Jednym z największych i najbardziej dolegliwych problemów nie tylko prawa karnego, lecz także wymiaru sprawiedliwości w ogóle jest przewlekłość postępowań. Tylko sprawne działanie organów procesowych stwarza możliwość sprawiedliwego rozpatrywania spraw z zachowaniem konstytucyjnego prawa jednostki do sądu i rzetelnego postępowania karnego . Ponadto, przewlekły proces nie tylko ogranicza możliwość wymierzania sprawiedliwości, ale również generuje wysokie koszty. Kwestia ta ma z kolei wyjątkowo ważne znaczenie w postępowaniu karnym . Problem kosztów jawi się jako szczególnie istotny, gdy kosztami procesu obciąża się Skarb Państwa. Tym samym to społeczeństwo, a nie skazany, którego zawinione zachowanie stało się przyczyną ich powstania, musi je ponosić .

Niniejsza publikacja stanowi efekt końcowy grantu badawczego Koszty a sprawność postępowania karnego finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki . W ramach projektu została zrealizowana rozprawa doktorska, której prezentacja zostanie przedstawiona w tej publikacji . Z uwagi na dużą objętość rozprawy, w niniejszej publikacji zostanie przedstawiona tylko jej wybrana część.

W tym miejscu składam serdeczne podziękowania Panu Profesorowi Pawłowi Wilińskiemu, promotorowi dysertacji.

Wyrazy wdzięczności kieruję również do Pani Profesor Dobrosławy Szumiło-Kulczyckiej i Pana Profesora Sławomira Steinborna, którzy objęli funkcję Recenzentów rozprawy. Podziękowania składam również Panu Profesorowi Jarosławowi Zagrodnikowi, recenzentowi tej publikacji. Bardzo dziękuję za wszystkie wnikliwe uwagi, które pomogły w nadaniu pracy ostatecznego kształtu.

Problematyka kosztów odgrywa znaczącą rolę w procesie karnym, ponieważ kluczową sprawą jest to, kto i w jakim zakresie ma je ponieść. Niemniej ważnym jest również oszacowanie jaka pula środków finansowych przeznaczana jest na polski wymiar sprawiedliwości oraz w jaki sposób nakłady te są wykorzystywane. Co więcej, brak sprawności postępowań często generuje dodatkowe, wysokie i nieuzasadnione koszty (związane m.in. z zakłóceniami w przebiegu procesu, zbędnymi przerwami, odroczeniami, zahamowaniami spowodowanymi nieodpowiednią postawą i działaniem uczestników postępowania). Podobny skutek następuje w sytuacji, gdy w czasie postępowań stosuje się nieefektywne normy i rozwiązania prawne. Wobec tego należy zwrócić uwagę na występujące zależności między kosztami a sprawnością postępowania.

Pomimo doniosłości przedmiotowych zagadnień, temat dotyczący sprawności procesu karnego i jego kosztów, może wydawać się nietrafny i mało interesujący. Przede wszystkim dlatego, że o sprawności postępowania (rozumianej jako brak przewlekłości w orzekaniu) napisano już tak wiele, że można by uznać, że w tym zakresie nie ma już niczego do dodania . Temat kosztów ponoszonych w związku z prowadzonym procesem karnym również jest opracowany , natomiast brakuje analizy relacji pomiędzy sprawnością a kosztami postępowania karnego, co może prowadzić do wniosku, że zagadnienie to nie jest ważne. Biorąc jednak pod uwagę obecnie funkcjonujące regulacje normujące proces karny oraz ukształtowaną na ich podstawie praktykę, można uznać, że temat zdecydowanie warty jest uwagi.

Analizując treść uzasadnień projektów zmian przepisów procesu karnego na przełomie kilkudziesięciu lat, łatwo zauważyć, że znakomita ich część za podstawowe cele reformy uznaje usprawnianie i przyspieszanie postępowań, redukcję formalizmu procesowego oraz minimalizację kosztów ponoszonych w związku z toczącymi się sprawami . Zmiany najczęściej mają na celu wypracowanie sprawnego modelu postępowania karnego. Atrakcyjność i złożoność zagadnienia zachęca do nieustannego poszukiwania rozwiązań, które w najbardziej korzystny sposób mogłyby zwiększać sprawność postępowań i redukować ich koszty . Problematyka zyskuje na doniosłości w świetle ostatnich zmian Kodeksu postępowania karnego, ze szczególnym uwzględnieniem ustaw nowelizacyjnych z 27.09.2013 r., 20.02.2015 r., 11.03.2016 r. oraz 19.07.2019 r.

Każda z nich, z wyjątkiem ostatniej, za priorytetowy cel uznaje usprawnianie rozpatrywania spraw karnych. Niestety biorąc pod uwagę realia stanowienia prawa w ostatnich latach w Polsce, można odnieść wrażenie, że są wprowadzane zmiany, które niekoniecznie służą sprawności postępowania, a realizacji bieżących potrzeb politycznych. Można wskazać m.in. ustawę z 19.07.2019 r. przewidującą możliwości np.:

Nowelizacja ta została negatywnie oceniona przez Rzecznika Praw Obywatelskich. RPO wskazał, że decyzja prokuratora o wykonalności postanowienia sądu I instancji o uchyleniu tymczasowego aresztowania i w to miejsce zastosowania poręczenia majątkowego stanowi naruszenie konstytucyjnego prawa do sądu, gwarantującego sprawiedliwe postępowanie sądowe, w którym zachowana jest równość stron procesowych oraz władcza pozycja sądu jako gospodarza procesu karnego. Równocześnie narusza zasadę równości broni stron postępowania karnego. Czyni bowiem z prokuratora podmiot decyzyjny postępowania, którego wniosków sąd nie może nie uwzględnić. W związku z tym to prokurator, a nie sąd, staje się w tym przypadku gospodarzem procesu (art. 257 § 2 k.p.k.) .

Inna zmiana, która również została negatywnie oceniona przez RPO, dotyczy art. 55 k.p.k. Przedmiotowa regulacja w obecnym kształcie obowiązuje od 5.10.2019 r. na podstawie ustawy z 19.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1694). Warto przypomnieć, że w poprzednim stanie prawnym jeżeli prokurator umorzył postępowanie przygotowawcze lub odmówił jego wszczęcia, pokrzywdzony mógł zaskarżyć to postanowienie do sądu. W przypadku uchylenia postanowienia prokuratora przez sąd i ponownego podjęcia identycznego rozstrzygnięcia przez prokuratora pokrzywdzony mógł wnieść subsydiarny akt oskarżenia bezpośrednio do sądu. Aktualnie droga ta została wydłużona, jeśli bowiem prokurator ponownie wyda postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania lub jego umorzeniu, pokrzywdzonemu nie przysługuje już uprawnienie do wniesienia aktu oskarżenia, ale jedynie zażalenie na takie postanowienie, które kierowane jest do prokuratora nadrzędnego nad prokuratorem, który wydał zaskarżone postanowienie. Dopiero w przypadku wydania przez prokuratora nadrzędnego postanowienia o utrzymaniu w mocy postanowienia prokuratora podległego aktualizuje się prawo pokrzywdzonego do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia. Wskazana w brzmieniu przepisu konieczność dwukrotnego (a nie, jak poprzednio, jednokrotnego) zaskarżenia decyzji prokuratora o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania znacznie wydłuża cały proces z perspektywy pokrzywdzonego. Możliwość wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia otwierać się będzie dopiero wówczas, gdy prokurator nadrzędny wyda postanowienie o nieuwzględnieniu takiego zażalenia (znowelizowany art. 55 § 1 k.p.k.). Zgodzić należy się z twierdzeniem autorów tej opinii, że wprowadzając zmiany w zakresie wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia, projektodawca powinien również rozważyć możliwość wprowadzenia nowej regulacji, zmierzającej do usprawnienia wymiaru sprawiedliwości oraz uchronienia Skarbu Państwa przed wydatkowaniem niezasadnie inicjowanych postępowań sądowych .

Zmiany, po wejściu w życie nowelizacji k.p.k. uchwalonej przez Sejm 19.07.2019 r. w zakresie postępowania karnego dotyczą szeregu instytucji, rewolucyjnych rozwiązań, które mają na celu usprawnienie postępowania karnego, dostosowanie regulacji procesowych do wyzwań wynikających z rozwoju technologicznego i wyeliminowanie błędów legislacyjnych. Jednak w ramach daleko idącej nowelizacji doszło do ograniczenia zasady bezpośredniości, a także wprowadzono mechanizmy mające zapobiegać zbędnemu powtarzaniu czynności procesowych. Nowelizacja w istotny sposób zmieniła formułę uzasadnień wyroków. Istotne zmiany obejmują również strony postępowania, w tym świadków i pokrzywdzonych, a także pełnomocników procesowych . Z uzasadnienia projektu można dowiedzieć się, że ustawa ma na celu przyspieszenie i usprawnienie postępowań karnych, zwłaszcza na etapie postępowania sądowego, przeciwdziałanie obstrukcji procesowej stron i zapobieganie zbędnemu powtarzaniu czynności procesowych. Stosowanie przepisów w praktyce nie daje jednak takich samych wniosków.

W doktrynie oraz w przeważającej części uzasadnień do projektów zmian wskazuje się, że procesy karne trwają za długo, a ich koszty są za wysokie. Tak formułowane wnioski nie są jednak podparte żadnymi analizami (w szczególności statystycznymi). Zdecydowanie można stwierdzić, że aktualne ustawy nowelizujące stan prawny nie prowadzą, zgodnie z założeniami projektodawców do zwiększenia sprawności, służą natomiast bliżej nieokreślonym celom politycznym.

Wobec powyższego stanowiska i braku przedmiotowych analiz dotyczących całkowitych kosztów postępowań, nie jest możliwe zwiększanie sprawność procesów i obniżanie ich kosztów. W rezultacie brak informacji na temat czynników generujących koszty uniemożliwia dokonanie oceny racjonalności ich wydatkowania oraz poszukiwania rezerw. W rezultacie nie wiadomo, jaką część kosztów ponosi społeczeństwo .

Potrzeba zwiększania sprawności procesów i redukcji ich kosztów jest na tyle istotna, że stała się również impulsem do dokonania zmian w ramach działania sądownictwa w skali całego kraju. W sporządzonej przez Ministerstwo Sprawiedliwości Strategii modernizacji przestrzeni sprawiedliwości w Polsce na lata 2014–2020 Sprawne Państwo , za jeden z głównych kierunków działań sądownictwa uznano usprawnianie i upraszczanie procedur oraz zwiększenie racjonalności gospodarowania środkami pieniężnymi budżetu państwa . W raporcie zwrócono uwagę na potrzebę lepszej alokacji środków pieniężnych oraz efektywności finansowej całego systemu, w tym wydatkowania środków pieniężnych .

Wobec tego należy stwierdzić, że problematyka sprawności postępowań jest nierozerwalnie związana z zagadnieniem kosztów . Aspekty finansowe wchodzą w zakres oceny skutków regulacji i stanowią priorytetowy element wdrażania nowych rozwiązań prawnych oraz są nieodłącznym elementem funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. W dalszej perspektywie mają wpływ na toczące się procesy.

W literaturze zgodnie podkreśla się, że prawo powinno być efektywne zarówno na etapie jego tworzenia (aspekt legislacji) jak i egzekwowania . Istotnym narzędziem służącym zapewnieniu, że ustanowione prawo jest dobrej jakości oraz nie wywołuje nadmiernych obciążeń ekonomicznych i społecznych, jest ocena skutków regulacji (OSR). OSR to procedura analityczna, która umożliwia określić korzyści i koszty planowanej interwencji państwa i ma kluczowe znaczenie dla jakości polskiej legislacji . Kompleksowe podejście do OSR stanowi szansę na przeprowadzanie efektywnych reform obowiązujących regulacji, zwiększając ich jakość a także zmierzając do szukania większych oszczędności dla budżetu państwa. Celem jest również podejmowanie w tym z zakresie optymalnych decyzji . Z uwagi na to, że w ramach oceny skutków regulacji bada się następstwa ekonomiczne i społeczne istniejących lub proponowanych regulacji, w metodologii OSR dochodzi do integracji prawa i ekonomii. Badania te są charakterystyczne dla dziedziny nauki Law & Economics (L&E). W ramach OSR stosuje się metody ekonomicznej analizy prawa oraz metody badań społecznych. Priorytetowym celem ekonomicznej analizy prawa jest zapewnienie efektywności rozwiązań prawych przy założeniu minimalizowania marnotrawstwa . W literaturze podkreśla się, że L&E umożliwia badanie rzeczywistych skutków wprowadzanych reform, zapewniając pragmatyczne podejście do tworzenia i stosowania prawa.

Do oceny efektywności prawa ważne jest ustalenie warunków, które prawo musi spełniać, by mogło działać. Istotne jest stwierdzenie, przy użyciu jakich narzędzi należy podejmować ekonomicznie efektywne rozstrzygnięcia prawne, a tym samym zwiększać (maksymalizować) społeczne i własne bogactwo (społeczną i własną użyteczność). W piśmiennictwie podkreśla się, że konieczne jest stałe badanie prawa celem zoptymalizowania poszczególnych procedur . Rozwiązania pozostając w swej przestarzałej postaci, prowadzą do niczym uzasadnionego wydłużania postępowań sądowych i wzrostu ich kosztów. W kontekście postępowania karnego należy pamiętać, że część przepisów powstałych jeszcze na wzór socjalistycznych rozwiązań, w dobie przemian społecznych i ekonomicznych, przestała spełniać swoje zadania i wymaga zmian. W pewnych sytuacjach nie jest korzystne ani społecznie opłacalne prowadzenie pełnych dowodowo postępowań, a wystarczające jest poprzestanie na dokonaniu niezbędnych czynności celem wydania końcowego rozstrzygnięcia w sprawie (np. dzięki zastosowaniu konsensualizmu procesowego).

W związku z tym, by móc ocenić, które z obecnie funkcjonujących rozwiązań na gruncie procesu karnego są efektywne, należy poddać je głębszej analizie. Można uznać, że dla efektywności prawa kluczowe znaczenie ma etap jego tworzenia, który nadto musi być poprzedzony gruntownymi badaniami i analizami funkcjonujących regulacji prawnych. Zanim bowiem rozważy się, które rozwiązania są efektywne i racjonalne (w sensie ekonomicznym), należy posiadać o nich konkretne dane dotyczące tego, jakich wymagają one nakładów finansowych oraz czym się charakteryzują. Analiza uzyskanych danych pozwoli w dalszej kolejności na ustalenie, które z przyjętych regulacji prawnych i praktyki ich stosowania sprzyjają efektywnemu rozpatrywaniu spraw, a które tę efektywność ograniczają. Ścisły związek z omawianą problematyką ma również zagadnienie dotyczące sposobu ewidencjonowania kosztów ponoszonych w ramach konkretnych spraw, tzw. case accounting (rachunkowość sprawy sądowej) .

Pomimo tego, że dotychczas nie wypracowano metody szacowania kosztów postępowań, a sposoby dotyczące pomiaru efektywności pozostawiają wiele do życzenia, zgodnie z twierdzeniami, że: zmienić możemy tylko to, co zmierzymy i nie możemy oddziaływać na coś, o czym nie wiemy, warto podjąć próbę dokonania szerszej analizy i przeprowadzenia badań dotyczących przedmiotowych zagadnień . W tym miejscu warto zacytować słowa brytyjskiego fizyka lorda Kelvina, który twierdzi, że: „Tylko wtedy naprawdę wiesz coś na temat zjawisk, o których się wypowiadasz, kiedy potrafisz je zmierzyć i wyrazić w liczbach. Jeśli nie możesz tego zrobić, Twoja wiedza jest skąpa i niewystarczająca. Być może będziesz mógł ją w przyszłości rozwinąć, ale do określenia jej mianem nauki jeszcze daleko” . Zgodnie z przekonaniami autora bez przeprowadzenia konkretnych pomiarów i obserwacji poszczególnych zjawisk (procesów) nie jest możliwe dokonanie ich analizy, a w rezultacie ocenienie ich funkcjonowania i wyciagnięcie wniosków zmierzających do poprawy ich jakości oraz zwiększenia efektywności. Ponadto, w sytuacji, w której nie można przedstawić procesów za pomocą liczb, nie można zrozumieć ich przebiegu i dokonać ich oceny oraz przede wszystkim – nie można nimi sterować. W związku z tym, by móc dokonać usprawnień, trzeba posiadać o nich wystarczające dane. Celowi temu bez wątpienia służą m.in. analiza statystyczna i odpowiednie przetwarzanie danych. Dopiero na tej podstawie możliwe jest sformułowanie odpowiednich wniosków. Statystyka umożliwia mierzenie, monitorowanie i poprawianie przebiegów procesów . Pozwala również w nie ingerować, bowiem dzięki niej zostają poddane analizie procesy przeszłe i teraźniejsze, a ponadto pozwala ustalić, w jaki sposób gromadzić dane, jak je odczytywać i interpretować .

Reasumując, należy stwierdzić, że fundamentalnym zadaniem ustawodawcy jest dostosowywanie funkcjonujących regulacji prawnych do permanentnie zachodzących zmian życia społecznego i politycznego. Istotne jest stałe usprawnianie postępowań oraz dbanie o ich jakość i efektywność (zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i całego społeczeństwa). W celu ustalenia, które z rozwiązań prawnych funkcjonujących na gruncie procesu karnego są ekonomicznie efektywne i społecznie opłacalne, w pierwszej kolejności należy zebrać o nich wystarczające dane. Dopiero na tej podstawie będzie możliwe sformułowanie odpowiednich wniosków i wykorzystanie ich w ramach oceny skutków regulacji i ekonomicznej analizy prawa. Wspólne konkluzje mogą pozwolić na ustalenie korelacji między kosztami a sprawnością postępowania i dokonanie korzystnych reform. Oszacowanie kosztów prowadzonych postępowań i wypracowanie metod ich kalkulacji mogłoby pozwolić na ocenę racjonalności ich wydatkowania, zwiększenie kontroli nad ich dysponowaniem oraz poszukiwaniem rezerw .

W polskiej literaturze brak jest kompleksowego ujęcia problematyki sprawności postępowania karnego i jego kosztów, a opracowań z pogranicza ekonomii i polskiego procesu karnego jest niewiele. Jak dotąd nie zdołano przeprowadzić jakichkolwiek pełnych i prawidłowych metodologicznie badań w tym zakresie i nie wypracowano metod szacowania kosztów. Nadto, dołączane do projektów aktów normatywnych załączniki w postaci oceny skutków regulacji, które opisują przewidywane skutki proponowanych regulacji (według metody analizy kosztów i korzyści) są powierzchowne i fragmentaryczne. Poza tym, zagadnienie w debacie publicznej traktowane jest raczej jako mało znaczące. Również w literaturze zagranicznej brak jest całościowych opracowań dotyczących badanej problematyki. Występują jedynie pojedyncze prace oscylujące wokół zagadnienia kosztów i sprawności postępowania karnego. Prace koncentrują się jednak głównie na tematyce ekonomicznej analizy prawa karnego.

W świetle powyższych rozważań zagadnienie sprawności polskiego procesu karnego i jego kosztów uznano za interesujące i warte poddania szerszym badaniom naukowym. Podjęte prace mają charakter eksploracyjny i nowatorski, służą do zidentyfikowania problemu relacji kosztów i sprawności procesów karnych, zrozumienia istoty zjawiska a także ustalenia i zgromadzenia zakresu potrzebnych danych. Wyniki pracy mogą okazać się pomocne nie tylko dla nauki procesu karnego, ale również w wymiarze praktycznym, w tym pracach legislacyjnych.

Ponadto badania funkcjonujących regulacji prawnych oraz wykształconej na ich podstawie praktyki służyć mają do poprawy ich jakości i zwiększenia sprawności postępowań sądowych. Analiza pomiarów sprawności postępowania karnego i jego kosztów jest niezwykle ważna dla określenia obecnego stanu funkcjonowania procesu, ustalenia, jaki teoretycznie powinien być, w jakim stopniu można go usprawniać i jak wpłynie to na prawa i sytuacje procesowe jego uczestników, a także jakich redukcji kosztów w ich wyniku można uzyskać. Temu też celowi służą przeprowadzone badania empiryczne, a w konsekwencji ich analiza i wprowadzenie wniosków. Mogą stanowić one prognozę wpływu kosztów na sprawność postępowania karnego w długoletniej perspektywie czasowej.

Pierwszorzędnym zadaniem jest sformułowanie problemu badawczego . W niniejszym opracowaniu wyznaczono go pytaniem: Jakie relacje zachodzą między sprawnością postępowania karnego a jego kosztami? Podstawowym celem badań było określenie modelu (metod) kalkulacji kosztów ponoszonych przed sądem I instancji (z uwzględnieniem kosztów postępowania przygotowawczego), a także ustalenie wpływu kosztów na sprawność postępowania. Proces kalkulacji spraw i wyprowadzenie na jego podstawie odpowiednich wniosków jest jednak na tyle skomplikowany, że w dążeniu do osiągnięcia celu głównego konieczne jest wyznaczenie celów dodatkowych, a mianowicie ustalenie :

W pracy postawiono następującą hipotezę główną oraz hipotezy pomocnicze:

W badaniach wykorzystano triangulację metod badawczych jakościowych: analizę literatury, metodę badania eksperckiego, studium przypadku, oraz ilościowych: metodę dokumentacyjną badania akt sądowych i metody statystyczne. Uzyskanie eksperckiej wiedzy na temat badanego zagadnienia może okazać się cenne dla nauki procesu karnego oraz stanowić prognozę wpływu kosztów na sprawność postępowania karnego w długoletniej perspektywie. Badania zostały zrealizowane w ramach dwóch etapów: pierwszego, który polegał na krytycznej analizie literatury, oraz drugiego, polegającego na przeprowadzeniu badania eksperckiego z wykorzystaniem elementów metody delfickiej, studium przypadku oraz dokumentacyjnego badania akt sądowych.

Analiza spraw karnych wybranych sądów w skali całego kraju może pozwolić na sformułowanie wniosków, czy ich koszty i sprawność prezentują się na podobnym poziomie, a jeżeli nie, to jakie są tego przyczyny. Wspólne konkluzje mogą stanowić szansę dla stworzenia w tym zakresie dobrych praktyk dla funkcjonowania sądów i organów ścigania, niezależnie od miejsca ich położenia. Określenie relacji między sprawnością postępowania karnego a jego kosztami mogłoby dostarczyć legislatorom wiedzy na temat przyczyn nierozpoznawania spraw w rozsądnym terminie i generowania wysokich lub zbędnych kosztów. Tym bardziej biorąc pod uwagę fakt, że w zdecydowanej większości spraw karnych kosztami obciąża się Skarb Państwa, a nie skazanych. Problem jawi się jako szczególnie doniosły, gdy jednocześnie wymierza się im kary grzywny lub obowiązek naprawienia szkody. Ponadto, wnioski mogłyby w dalszej perspektywie stanowić podstawę do oceny racjonalności ich wydatkowania i poszukiwania rezerw.

Struktura publikacji została przedstawiona w następujący sposób. Praca składa się z czterech rozdziałów: pierwszy, drugi i część trzeciego są teoretyczne. Znajdują się w nich m.in. szczegółowe rozważania dotyczące pojęć: sprawności i efektywności w ujęciu prawnym i ekonomicznym, ekonomizacji wymiaru sprawiedliwości, sprawności działania sektora sądowniczego, istoty i metod pomiaru działania sektora publicznego, wskaźników służących mierzeniu efektywności, oceny skutków regulacji oraz ekonomicznej analizy prawa. W rozdziale drugim przedstawiono zasadnicze zagadnienia związane z postępowaniem karnym, postulatem i zasadą sprawności. W rozdziale trzecim przedstawiono podstawowe zagadnienia związane z kosztami w ujęciu ekonomicznym, ich podziałem, zarządzaniem nimi oraz rachunkowością spraw sądowych. Przedstawiono również charakterystykę kosztów procesu karnego, metodykę oraz analizę wybranych wyników badań. W rozdziale czwartym zaprezentowano modelowe ujęcie relacji pomiędzy sprawnością postępowania karnego a jego kosztami oraz ich uwarunkowania. Dokonano również oceny czynników wpływających na proces jego budowy.

Podsumowując, warto jest ustalić, czym jest sprawność procesów, w jaki sposób można ją zmierzyć oraz kiedy można stwierdzić, że proces trwa zbyt długo, a także jakie są relacje między sprawnością a kosztami postępowań. Istotne jest stwierdzenie, według jakich kryteriów oceniać racjonalność działania organów procesowych oraz jaki jest maksymalny koszt trwania konkretnej sprawy, po którego przekroczeniu można mówić, że przewyższa dopuszczalny próg (tzw. górna granica tolerancji). Warto określić, czy, jak twierdzą niektórzy autorzy, proces karny jest rzeczywiście zbyt kosztowny i niesprawny, a jeżeli tak, to jakie są tego przyczyny .