Gorczyński Grzegorz, Spółka jawna jako podmiot prawa

1. Niniejsza monografia jest nieco zmienioną, skróconą i uaktualnioną wersją rozprawy doktorskiej pt. Spółka jawna jako podmiot prawa, obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach w 2005 r. Publikacja rozprawy doktorskiej jest znakomitą okazją, by raz jeszcze podziękować za wieloletnią opiekę naukową Promotorowi, Panu Profesorowi dr. hab. Wojciechowi Popiołkowi. Za cierpliwość, dobre słowo i niezwykle cenne uwagi, na które zawsze mogłem liczyć. Za podjęcie się funkcji recenzentów w przewodzie doktorskim, przychylne przyjęcie mojej rozprawy i szereg cennych wskazówek, które wpłynęły na ostateczny kształt niniejszego opracowania, słowa podziękowania należą się Panu Profesorowi dr. hab. Józefowi Frąckowiakowi i Panu Profesorowi dr. hab. Maksymilianowi Pazdanowi. Temu ostatniemu, wieloletniemu Kierownikowi Katedry Prawa Cywilnego i Prawa Prywatnego Międzynarodowego WPiA UŚ w Katowicach, chciałem również podziękować za życzliwość w toku całych studiów doktoranckich oraz za udostępnienie swojej przebogatej biblioteki. Również innym członkom Katedry dziękuję za wsparcie. Wreszcie swoim bliskim, a zwłaszcza żonie Ewie, dziękuję za wyrozumiałość i wsparcie, na które mogłem liczyć w czasie prac nad rozprawą doktorską oraz jej przygotowywaniem do druku.

2. Podjęcie badań nad podmiotowością spółki jawnej w polskim prawie wydawało się naturalne. Podyktowane było w pierwszej kolejności nieprawdopodobną wręcz kontrowersją, jaka jeszcze pod koniec lat 90. XX w. panowała w niezwykle ważnej kwestii, jaką jest katalog podmiotów prawa cywilnego. Jeszcze w czasie studiów magisterskich, zapewne pod wpływem znakomitych wykładów z części ogólnej prawa cywilnego Pana Profesora Maksymiliana Pazdana, autor niniejszej pracy powiększył grono zwolenników stanowiska, opowiadającego się za dwupodziałem podmiotów prawa na osoby fizyczne i prawne. Stanowisko to, nawiasem mówiąc, prezentowane było wówczas przez większość Autorów zajmujących się klasycznym prawem cywilnym, w tym Pana Profesora Wojciecha Popiołka. Następnie swoje przekonania autor niniejszej pracy konfrontował z wypowiedziami Autorów zajmujących się tzw. prawem handlowym (prawem spółek). Tam niemal wszyscy traktowali handlowe spółki osobowe (w tym spółkę jawną) jako podmioty prawa - ułomne osoby prawne. To jednak nie zmieniło poglądów autora. Te ostatnie tylko ugruntowała lektura pracy Hansa Kelsena pt. Czysta teoria prawa, którego poglądy przyswoił sobie autor niniejszej pracy. Wpływ na to miał również z pewnością wielki polski normatywista, Pan Profesor Józef Nowacki, który przez wiele dziesięcioleci zaszczepiał w swoich studentach zaciekawienie banalnym z pozoru pytaniem: czym jest prawo?

3. Główny problem badawczy niniejszej pracy, tj. status podmiotowy spółki jawnej, od lat zaprząta umysły przedstawicieli nauki prawa. Poświęcona mu była znakomita praca przedwojenna Stefana Grzybowskiego pt. Charakter prawny jawnej spółki handlowej , a wkrótce po wojnie problemem zajął się także Zbigniew Żabiński w pracy pt. Spółka jawna jako podmiot praw . Tytuł tej ostatniej pracy stał się inspiracją dla tematu niniejszej rozprawy. Przez kolejne dziesięciolecia zainteresowanie spółką jawną było niewielkie. Taki stan rzeczy był pochodną tego, jak system prawny odnosił się do prowadzenia przez społeczeństwo działalności gospodarczej, czemu - jako jedna z form - służyć miała spółka jawna. Okres powojenny to jednak interesujące poszukiwania podmiotowości innych organizacji. Wraz z renesansem Kodeksu handlowego odżyło zainteresowanie spółkami handlowymi, a wśród nich spółką jawną. Zainteresowanie to oraz wyraźnie odczuwana potrzeba unowocześnienia naszego prawa spółek spowodowały, że przedwojenny Kodeks handlowy zastąpiono Kodeksem spółek handlowych. Nowy Kodeks, a zwłaszcza regulacja wymuszająca na większych organizmach gospodarczych porzucenie spółki cywilnej na rzecz spółki jawnej (art. 26 § 4 k.s.h.), zapewniły popularność spółce jawnej. Dość powiedzieć, że tylko w okresie czterech lat od wejścia w życie Kodeksu spółek handlowych liczba spółek jawnych wzrosła szesnastokrotnie . Rola regulacji spółki jawnej nie ogranicza się jednak do uregulowania statusu samej spółki jawnej. Poprzez system odesłań przepisy o spółce jawnej znajdują zastosowanie do wszystkich pozostałych handlowych spółek osobowych . Przepisy o spółce jawnej znajdą także zastosowanie, w sprawach odrębnie nieuregulowanych, do europejskiego zgrupowania interesów gospodarczych z siedzibą w Polsce .

4. Nowy Kodeks zajął też wyraźne stanowisko w przedmiocie podmiotowości spółki jawnej, które ugruntowane zostało wraz z wejściem w życie nowelizacji Kodeksu cywilnego - ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. Wydaje się, że przytoczone regulacje odmieniły oblicze spółki jawnej i w ogóle systemu podmiotów prawa w naszym kraju. W związku z tym nie powinno być współcześnie wątpliwości co do tego, że istnieje trzecia kategoria podmiotów prawa, do której należy spółka jawna. Nowe polskie regulacje pozwalają też na przesądzenie szeregu kwestii, które jeszcze do niedawna były przedmiotem ożywionych sporów. Stojąc na stanowisku, że spółka jawna jest obecnie podmiotem prawa należy uznać, że posiada ona swój własny majątek, swoje zobowiązania, a jej reprezentanci reprezentują spółkę jako taką, a nie ogół wspólników. Analizie tych m.in. kwestii poświęcona jest niniejsza praca. Przy okazji analizowana jest nowa regulacja tzw. ułomnych osób prawnych ("niepełnych osób prawnych" czy "osób ustawowych"), zawarta w Kodeksie cywilnym. Co warte podkreślenia, zagadnienie tzw. ułomnej osobowości prawnej nie doczekało się w naszej literaturze zbyt wielu szerszych opracowań . Poświęcona spółce komandytowej i bliska tematycznie niniejszej pracy rozprawa Leopolda Moskwy jako podstawowe założenie przyjmuje, będące antytezą niniejszej pracy, twierdzenie o braku podmiotowości prawnej handlowych spółek osobowych . Z kolei poświęcona spółce jawnej monografia Jerzego Szczotki nie czyni z podmiotowości spółki jawnej centralnego punktu swoich zainteresowań. Sama praca J. Szczotki jest przy tym napisana raczej w duchu "pozornej" niż "rzeczywistej" podmiotowości spółki jawnej.

5. W systemach prawnych państw obcych funkcjonują spółki, stanowiące odpowiedniki naszej spółki jawnej . W prawie francuskim takim odpowiednikiem jest société en nom collectif (art. L221-1 i n. CCom), w prawie szwajcarskim Kollektivgesellschaft (art. 552 i n. OR), a w prawie włoskim società in nome collettivo . Z pewnością jednak naszej regulacji najbliżej prawu niemieckiemu, a w konsekwencji i austriackiemu . Nie jest tajemnicą, że w istocie regulacja niemiecka posłużyła za wzór dla regulacji spółki jawnej w Kodeksie handlowym , na której z kolei oparte są przepisy Kodeksu spółek handlowych. Wyrazem podobieństwa do niemieckiej i austriackiej offene Handelsgesellschaft (§ 105 i n. HGB) jest nie tylko konstrukcja prawna ale i nazwa - polskie określenie "spółka jawna" stanowi przecież wierne tłumaczenie niemieckiego terminu offene Gesellschaft. Jeśli chodzi o systemy prawne common law, to można twierdzić, że polskiej spółce jawnej odpowiada amerykańska (general - w odróżnieniu od limited) partnership (sekcja 201 i n. UPA 1997) czy brytyjska (unlimited, ordinary - w odróżnieniu od limited) partnership (sekcja 1 i n. Partnership Act 1890 ), choć anglo-amerykańska partnership odpowiada w równym stopniu naszej spółce jawnej, co spółce cywilnej . Status podmiotowy zagranicznych spółek, odpowiedników polskiej spółki jawnej, jest rozmaity w poszczególnych systemach prawnych, tak jak różne jest podejście poszczególnych systemów prawnych do zagadnienia podmiotowości.

6. Mimo dopiero co przedstawionych uwag prawnoporównawczych, niniejsza monografia nie ma aspiracji, by być pracą o takim charakterze. Z uwagi na wielowątkowe aspekty podmiotowości spółki jawnej, można by napisać kilka, jeśli nie kilkanaście monografii poświęconych porównywaniu poszczególnych kwestii pojawiających się na tle polskiego prawa o spółce jawnej z regulacjami odpowiadających polskiej spółce jawnej form organizacyjnych . Warto przy tym pamiętać, że polskie prawo spółek od czasów Kodeksu handlowego nie powielało bez zastrzeżeń wzorców niemieckich . Wraz z wejściem w życie Kodeksu spółek handlowych, jeszcze bardziej się od tych wzorców wyemancypowało. Wydaje się zatem, że status podmiotowy polskiej spółki jawnej, mimo iż wzorowany na prawie niemieckim, stanowi rozwiązanie oryginalne, różniące się od niemieckiego pierwowzoru. W związku z powyższym uwagi prawnoporównawcze zawarte w niniejszej pracy ograniczone są do sytuacji, gdy - zdaniem jej autora - pomagają one w interpretacji prawa polskiego lub uzasadniają formułowanie postulatów de lege ferenda.

7. Nie podejmuje niniejsza praca wszystkich aspektów spółki jawnej. Jeśli traktować ją jako komentarz do przepisów Kodeksu spółek handlowych dotyczących spółki jawnej, jest to komentarz niepełny. Podjęte są tylko te wątki, które dotyczą "podmiotowego" aspektu spółki. Pominięte lub skrótowo potraktowane są zagadnienia dotyczące tzw. stosunków wewnętrznych i to, mimo że - zgodnie z ustaleniami poczynionymi w niniejszej pracy - na nie również rozciąga się podmiotowość spółki. Nie próbuje podejmować niniejsza praca aspektów podmiotowości spółki jawnej w stosunkach tzw. prawa publicznego. Mimo iż spółka jawna może być podmiotem prawa podatkowego, prawa administracyjnego, w pewnym sensie - prawa karnego , a - jak przyjął to niedawno niemiecki Trybunał Konstytucyjny (Bundesverfassungsgericht) - być może także podmiotem konstytucyjnych praw podstawowych , wątki te nie zostaną rozwinięte. Również kwestia statusu prawno-procesowego spółki jawnej i jej wspólników poruszona jest tylko o tyle, o ile bezpośrednio wpływa na kształt odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki.

8. Praca składa się z sześciu rozdziałów, które zamyka syntetyczne Podsumowanie. Pierwsze dwa rozdziały podejmują zasadniczy dla pracy problem - czy spółka jawna jest podmiotem prawa. Rozdział I przedstawia kontrowersyjną kwestię podmiotowości spółki jawnej na tle ogólnych rozważań o podmiotowości prawnej, z przybliżeniem tła prawnoporównawczego i historycznego. Rozdział II przedstawia argumenty, jakie podnoszone były i są w sporze o podmiotowość spółki jawnej i innych podobnych jednostek organizacyjnych w naszym kraju, a także ukazuje, w jaki sposób polski ustawodawca przeciął istniejącą od lat kontrowersję w tej sprawie. Dwa kolejne rozdziały poświęcone są spółce jawnej jako jednostce organizacyjnej. Rozdział III przedstawia pojęcie spółki jawnej oraz w jaki sposób spółka powstaje i jak kończy swój byt. Rozdział IV dotyczy indywidualizacji spółki jawnej, jej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych. Dwa ostatnie rozdziały opisują spółkę jawną jako uczestnika obrotu cywilnoprawnego. Rozdział V przedstawia zasady występowania spółki w obrocie, a rozdział VI opisuje prawa i obowiązki spółki jawnej ze szczegółowym omówieniem odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki.