Gołba Zdzisław, Służebności gruntowe, drogowe, osobiste i przesyłu

Służebności od zarania powstania cywilizacyjnych skupisk ludzkich są instytucją umożliwiającą korzystanie z cudzej nieruchomości, jeśli jest to niezbędne dla nieruchomości sąsiedniej.

W obowiązującym od 1965 r. kodeksie cywilnym zostały zawarte normy prawne służebności gruntowych, drogi koniecznej i służebności osobistych, które stały się także tematem tej pracy w rozdziałach I, III i IV.

Z trzech wymienionych służebności najbardziej rozbudowany system prawny dotyczy służebności gruntowej, co niewątpliwie zadecydowało o tym, że jej przepisy są odpowiednio stosowane do modelu służebności osobistych oraz służebności drogi koniecznej, a także obowiązującej od 3 sierpnia 2008 r. służebności przesyłu. Stało się to możliwe, ponieważ służebności te łączy jedno wspólne ogniwo konstrukcyjne, którym jest nieruchomość, występująca również w postaci budynkowej.

Po zmianach ustrojowych dokonanych w 1989 r., w wyniku których powstała III Rzeczpospolita, służebność gruntowa stała się problemem żywo omawianym w orzecznictwie i piśmiennictwie. Zostało to spowodowane pozostawioną po latach władzy ludowej infrastrukturą przesyłową, która „rozgościła się” na cudzych gruntach z pogwałceniem praw ich właścicieli.

Nowa władza wykonawcza, choć deklarowała poszanowanie prawa własności, przekazała poszczególne urządzenia przesyłowe odpowiednim spółkom akcyjnym lub spółkom z ograniczoną odpowiedzialnością bez jakichkolwiek wiążących dyrektyw w zakresie unormowania stanu prawnego urządzeń przesyłowych znajdujących się na cudzych gruntach, a przede wszystkim zaniedbała wystąpienia z inicjatywą ustawodawczą w celu umożliwienia zawierania takich umów.

Przedsiębiorstwa przesyłowe, które stały się właścicielami tych urządzeń, z oczywistych względów nie spieszyły się z zawarciem odpowiedniej umowy z właścicielami gruntów, skoro związane to było z opłatą na rzecz właścicieli.

Taka sytuacja sprzyjała narastaniu fali procesów sądowych, w których właściciele obciążonych gruntów domagali się od przedsiębiorców przesyłowych zapłaty za bezumowne korzystanie z ich nieruchomości lub usunięcia znajdujących się na nich urządzeń przesyłowych. W odpowiedzi pozwane przedsiębiorstwa przesyłowe zaczęły występować z wnioskami o zasiedzenie służebności gruntowej.

Wnioski te, choć z kontrowersyjnymi uzasadnieniami, spotkały się ze zróżnicowaną oceną orzecznictwa, ponieważ nie sposób było nie dostrzec zasadniczych różnic funkcjonowania urządzeń przesyłowych i służebności gruntowych, a przede wszystkim braku możliwości przeciwstawienia się przez właścicieli nieruchomości budowie urządzeń przesyłowych, gdy na ich nieruchomość wkraczały ekipy montażowe przedsiębiorstw państwowych w celu ich zbudowania. Zabrakło jednak zdecydowanego stanowiska judykatury stwierdzającego, że na uwzględnienie praw właścicieli nieruchomości nie pozwalają zarówno względy prawne, jak i polityczne. W efekcie dochodzi do takich orzeczeń, na podstawie których rolnik – bezprawnie ograniczony w korzystaniu ze swojego prawa własności przez kilkadziesiąt lat władzy totalitarnej – w III Rzeczpospolitej z mocy prawa nadal jest w nim ograniczony na skutek zasiedzenia służebności. Kwestie te zostały szerzej przedstawione w rozdziale II.

Mimo krótkiego czasu, jaki upłynął od pierwszego wydania tej książki, problematyka służebnościowa znajduje znaczące miejsce w dorobku judykatury i doktryny, który został uwzględniony w drugim wydaniu. Dotyczy to zwłaszcza służebności przesyłu, mimo krótkiego czasu trwania tej instytucji w kodeksie cywilnym, a także kontrowersyjnej służebności gruntowej o treści przesyłu.