Gołba Zdzisław, Służebności gruntowe, drogowe, osobiste i przesyłu

Służebności od zarania powstania cywilizacyjnych skupisk ludzkich są instytucją umożliwiającą korzystanie z cudzej nieruchomości, jeśli jest to niezbędne dla nieruchomości sąsiedniej.

W obowiązującym od 1965 roku Kodeksie cywilnym zostały zawarte normy prawne służebności gruntowych, drogi koniecznej i osobistych, które stały się także tematem tej pracy w rozdziałach I, III i IV.

Z trzech wymienionych służebności najobszerniej rozbudowany system prawny ma służebność gruntowa, co niewątpliwie zadecydowało o tym, że jej przepisy są także odpowiednio stosowane do modelu służebności osobistych oraz służebności drogi koniecznej. Stało się to możliwe, ponieważ służebności te łączy jedna wspólna płaszczyzna, którą jest nieruchomość występująca także w postaci budynkowej.

Po zmianach ustrojowych dokonanych w 1989 roku, w wyniku których powstała III Rzeczpospolita, służebność gruntowa stała się ożywionym problemem orzecznictwa i piśmiennictwa. Spowodowane to zostało pozostawioną po latach władzy ludowej infrastrukturą przesyłową, która „rozgościła się” na cudzych gruntach z pogwałceniem praw ich właścicieli.

Nowa władza wykonawcza, aczkolwiek deklarowała poszanowanie prawa własności, przekazała poszczególne urządzenia przesyłowe odpowiednim spółkom akcyjnym lub z o.o. bez jakichkolwiek wiążących dyrektyw w zakresie unormowania stanu prawnego znajdujących się na cudzych gruntach urządzeń przesyłowych, a przede wszystkim zaniedbała wystąpienia z inicjatywą ustawodawczą w celu umożliwienia zawierania takich umów.

Przedsiębiorstwa przesyłowe, które stały się właścicielami tych urządzeń, z oczywistych względów nie spieszyły się z zawarciem odpowiedniej umowy z właścicielami gruntów, skoro związane to było z opłatą na rzecz właścicieli.

Taka sytuacja sprzyjała narastaniu procesów sądowych, w których właściciele obciążonych gruntów domagali się od przedsiębiorców przesyłowych zapłaty za bezumowne korzystanie z ich nieruchomości lub usunięcia znajdujących się na nich urządzeń przesyłowych. W odpowiedzi pozwane przedsiębiorstwa przesyłowe zaczęły występować z wnioskami o zasiedzenie służebności gruntowej.

Wnioski te, choć z kontrowersyjnymi uzasadnieniami, spotkały się ze zróżnicowaną oceną orzecznictwa, ponieważ nie sposób było nie dostrzec zasadniczych różnic funkcjonowania urządzeń przesyłowych i służebności gruntowych, a przede wszystkim braku możliwości przeciwstawienia się właścicieli nieruchomości, na które wkraczały ekipy montażowe przedsiębiorstw państwowych w celu ich zbudowania. Zabrakło jednak zdecydowanego stanowiska judykatury stwierdzającego, że na ich uwzględnienie nie pozwalają zarówno względy prawne, jak i polityczne. W efekcie dochodzi do takich orzeczeń, na podstawie których rolnik - bezprawnie ograniczony w korzystaniu ze swojego prawa własności przez kilkadziesiąt lat władzy totalitarnej - z mocy prawa został nadal ograniczony w III Rzeczpospolitej na skutek zasiedzenia służebności.

Szerzej kwestie te przedstawione zostały w rozdziale II.