Łazarska Aneta, Sędziowskie kierownictwo postępowaniem cywilnym przed sądem pierwszej instancji

Monografia Sędziowskie kierownictwo postępowaniem cywilnym przed sądem pierwszej instancji to kolejne dzieło sędzi Anety Łazarskiej. Książka ta stanowi ideową kontynuację poprzedniej monografii Autorki pod tytułem Rzetelny proces cywilny. Oba dzieła są ze sobą bezpośrednio powiązane. Od sędziowskiego kierownictwa postępowaniem cywilnym zależy bowiem zachowanie gwarancji rzetelnego procesu.

Monografia o sędziowskim kierownictwie postępowaniem jest unikatowa na polskim rynku wydawniczym, gdyż do tej pory nie ukazała się żadna tego typu publikacja poświęcona tej problematyce. Może wydać się to zaskakujące, gdyż sędziemu nic nie powinno być bliższe aniżeli kierowanie postępowaniem. Kierowanie postępowaniem jest podstawowym obowiązkiem sądu, bez realizacji którego proces nie mógłby się toczyć.

Autorka dokonując analizy dogmatyczno-historycznej trafnie zalicza sędziowskie kierownictwo postępowaniem do rangi naczelnej zasady procesowej. Podkreślić należy, że znaczenie i ranga tej zasady przez negatywne doświadczenia przesadnej aktywności sądu w okresie PRL-u niesłusznie zostały znacząco obniżone. Dla mnie osobiście powrót do idei aktywności sądu nie jest odkryciem, choć w świetle dominujących poglądów za takie może być ono uznawane. Nie ulega jednak wątpliwości, że obowiązkiem sądu jest nie tylko uruchomienie i nadanie biegu postępowaniu, czyli – jak to określa Autorka – sędziowskie kierownictwo formalne postępowaniem, ale także sędziowskie kierownictwo instrukcyjne odnoszące się do sfery faktów, dowodów i prawa materialnego. Uzasadnieniem dla takiej aktywności sądu jest gwarancja prawa do rzetelnego procesu.

Sędziowskie kierownictwo postępowaniem cywilnym należy do najważniejszych i najtrudniejszych zadań sędziego. Autorka trafnie wywodzi, że sąd jest zobowiązany prowadzić postępowanie cywilne zgodnie z prawem i jego celem. Do obowiązków sądu należy wydanie sprawiedliwego orzeczenia bez zbędnej zwłoki w rzetelnie prowadzonym postępowaniu. Dążąc do wydania sprawiedliwego wyroku sąd powinien wybierać najkrótszą z możliwych dróg, co nie oznacza, że ma być to droga prowadząca na skróty. Sąd nie powinien więc poszukiwać drogi do szybkiego pozbycia się sprawy, lecz uczynić wszystko, co w jego mocy, aby wydany wyrok był sprawiedliwy, a postępowanie prowadzące do jego wydania – rzetelne. Poszukiwanie przez sąd dróg prowadzących na skróty do zakończenia postępowania jest zaprzeczeniem roli sądów i powierzonego im zadania.

Sędziowskie kierownictwo postępowaniem nie oznacza jednakże działania sądu z urzędu, zarządzania dochodzeń w celu poszukiwania faktów i dowodów i nie unicestwia ono zasad kontradyktoryjności i dyspozycyjności. Sąd kierując postępowaniem nie zastępuje i nie wyręcza stron, a jedynie roztrząsa i wyjaśnia przedłożone fakty i dowody. To strony są jednak dysponentem materiału procesowego i to od ich woli zależy przytoczenie faktów i dowodów, na które zwrócił uwagę sąd.

Sędziowskie kierownictwo postępowaniem jest sprawdzianem warsztatu i wiedzy sędziego. Z pewnością nie da się go nauczyć tylko studiując metodykę pracy sędziego czy prawo procesowe. Sędziowskie kierownictwo postępowaniem wymaga od sędziego doskonałej znajomości zarówno prawa procesowego, jak i materialnego.

Monografia tym bardziej jest godna polecenia, że opisuje poszczególne fazy sędziowskiego kierownictwa postępowaniem, poczynając od fazy wstępnej, przez przygotowawczą, do decyzyjnej. W każdej z nich czynności sędziowskiego kierownictwa formalnego i materialnego wzajemnie się przeplatają, a ich ścisłe oddzielenie nie jest możliwe.

W aspekcie ustrojowym niniejsze opracowanie uświadamia, że wszystkie czynności sędziowskiego kierownictwa, bez względu na fazę ich podejmowania, są czynnościami jurysdykcyjnymi. Wszelka działalność nadzorcza, określana eufemistycznie administracyjną, dotyka czynności jurysdykcyjnych, dlatego powinna być ona ograniczona, a być może zlikwidowana.

Rozprawa o sędziowskim kierownictwie postępowaniem cywilnym jest jedną z najbardziej pogłębionych ze znanych mi współcześnie prac dotyczących istoty władzy sędziowskiej w jej praktycznym wymiarze. Autorka nie ogranicza się jednakże tylko do opisu poszczególnych faz postępowania, ale celnie wskazuje na wzorcową rolę sądu, jako gwaranta rzetelnego procesu. Z tego względu książka ta jest godna polecenia dla każdego, nawet doświadczonego prawnika.

Stanisław Dąbrowski

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego