Ereciński Tadeusz, Weitz Karol, Sąd arbitrażowy

Nowelizacja przepisów Kodeksu postępowania cywilnego z 28 lipca 2005 r. (Dz. U. Nr 178, poz. 1478), która znacznie rozbudowała dotychczasową regulację sądownictwa polubownego i oparła ją na przepisach ustawy modelowej UNCITRAL o międzynarodowym arbitrażu handlowym z 1985 r., rozbudziła w Polsce zainteresowanie problematyką arbitrażu handlowego. Coraz częściej strony dokonują zapisu na sąd polubowny, a sprawy z tego zakresu stają się przedmiotem licznych orzeczeń sądowych, w tym Sądu Najwyższego. Doktryna polska, w szczególności w zakresie międzynarodowego arbitrażu handlowego, jest ciągle - zwłaszcza w porównaniu z osiągnięciami doktryny niemieckiej, francuskiej, szwajcarskiej czy anglosaskiej - bardzo skromna. Jest więc rzeczą niemożliwą podjęcie w tej książce wszystkich wątków dotyczących arbitrażu omawianych w literaturze europejskiej czy amerykańskiej.

Ustawodawca polski przyjął jednolitą regulację arbitrażu krajowego i międzynarodowego. Wymaga to zatem przedstawienia polskiej regulacji arbitrażowej na tle prawa modelowego z 1985 r. i rozwiązań przyjętych w niektórych obcych systemach prawnych, które także adaptowały to prawo do swoich potrzeb. Dokładne uwzględnienie zagranicznych publikacji wymagałoby jednak znacznie obszerniejszego opracowania. Z tych względów w pracy tej podejmujemy najważniejsze problemy związane z umową arbitrażową, ukonstytuowaniem się sądu arbitrażowego, prawem właściwym, postępowaniem arbitrażowym, wyrokiem sądu polubownego oraz postępowaniem po jego wydaniu. Pominęliśmy kwestie mediacji w arbitrażu, arbitrażu wielostronnego oraz bliższe omówienie regulaminów arbitrażowych, arbitrażu z udziałem państwa jako strony oraz kosztów postępowania arbitrażowego. Mamy nadzieję wrócić do tej problematyki w przyszłości.

Sąd polubowny (arbitrażowy) jest sądem prywatnym, powołanym wolą stron, które powierzają wskazanym przez siebie arbitrom rozstrzygnięcie ich sporu prawnego.

Arbitraż opiera się na umowie dozwolonej przez władzę państwową i zajmuje się sporami między stronami prawa prywatnego lub publicznego. W sądzie polubownym występować mogą bowiem nie tylko podmioty prawa cywilnego (handlowego), ale także państwa i organizacje międzynarodowe. Sąd polubowny składa się z jednego lub więcej prywatnych sędziów, wyznaczonych przede wszystkim ze względu na swoją wiedzę i kwalifikacje, bezpośrednio lub pośrednio przez strony. Arbitrzy wykonują obowiązki przekazane im przez strony jako osoby prywatne, a nie jako reprezentanci państwowej władzy sądowniczej. Arbitraż służy przede wszystkim rozstrzyganiu sporów prawnych prywatnej natury, powstałych w obrocie prawnym krajowym lub międzynarodowym.

Wyrok wydany przez sąd polubowny powinien być wykonany dobrowolnie. W przeciwnym razie wymaga on „umocowania” (zrównania z wyrokiem sądu państwowego) udzielonego z reguły przez sąd państwowy miejsca postępowania arbitrażowego. W konsekwencji państwo zobowiązuje się do ułatwienia wykonania krajowego i zagranicznego wyroku arbitrażowego.

Idea arbitrażu zakłada prowadzenie niesformalizowanego, w zasadzie jednoinstancyjnego, postępowania, elastycznego i dostosowanego do potrzeb stron oraz charakteru spornego stosunku prawnego, przy zapewnieniu stronom równego traktowania i prawa wysłuchania, a także ograniczenia zbędnych kosztów. Strony powinny współdziałać przy wykonaniu decyzji arbitrów. Nie bez powodu mówi się, że sądownictwo arbitrażowe jest forum dla gentelmanów, a sposób postępowania oraz wybór merytorycznej podstawy rozstrzygnięcia powinien umożliwiać wykonanie decyzji arbitrów. Brak woli współdziałania stron w celu zakończenia sporu przedłuża postępowanie oraz w pewnym zakresie umożliwia ingerencję sądu państwowego.

Arbitraż ma liczne zalety, ale także i wady, które powodują, że nie stał się on konkurencją dla sądów, zwłaszcza w sprawach krajowych. Znacznie bardziej jest on instytucją atrakcyjną dla rozstrzygania sporów wynikających z międzynarodowych stosunków handlowych.

Z jednej strony arbitraż, tak jak każdy polubowny sposób rozstrzygania sporów prawnych, lepiej funkcjonuje w państwach demokratycznych i o wysokiej kulturze prawnej, w których strony przestrzegają reguł fair play. Z drugiej strony tam, gdzie prawo procesowe cywilne jest dostosowane do potrzeb obrotu i potrafi zapewnić niezbyt przewlekły i kosztowny wymiar sprawiedliwości przez sądy państwowe, w praktyce rzadziej korzysta się z sądownictwa polubownego.

W ostatnich latach można także zaobserwować, ale na razie tylko w niektórych państwach, wypieranie adjudykacyjnych form rozstrzygania sporów przez metody ich rozwiązywania w drodze mediacji i innych podobnych instytucji. Reakcją na to jest wprowadzenie mediacji do postępowania zarówno przed sądami arbitrażowymi, jak i sądami państwowymi.