Wiliński Paweł (red.), Rzetelny proces karny w orzecznictwie sądów polskich i międzynarodowych

Paweł Wiliński

Koncepcja rzetelnego procesu jest jednym z najnowszych sposobów na określenie cech, jakimi charakteryzować się powinien współczesny proces karny. Niezwykle dynamiczny rozwój tej koncepcji, stworzonej w państwach systemu common law i wzorowanej bezpośrednio na orzecznictwie ETPC, nastąpił w Polsce w ciągu kilkunastu ostatnich lat.

Pomimo ogromnego wpływu, jaki już dziś rzetelny proces wywiera zarówno na praktykę, jak i kierunek rozwiązań normatywnych w Polsce, wciąż brak zasadniczych, całościowych badań i rozważań dotyczących jego istoty. Opracowania omawiające wybrane zagadnienia lub aspekty związane z pojęciem rzetelności procesu karnego są w Polsce stosunkowo liczne. W większości aktualnych opracowań monograficznych dotyczących instytucji procesu karnego wskazuje się na wpływ, jaki wywiera na nie pojęcie rzetelnego procesu. Są to jednak prace fragmentaryczne. Brak jest zarówno pełnej analizy genezy (źródeł i rozwoju) tego zjawiska, jak i wyczerpującego wskazania jego elementów, a przede wszystkim określenia wpływu, jaki wywiera na przebieg procesu karnego.

Podkreślić należy przede wszystkim, że koncepcja rzetelnego procesu karnego jest niezwykle popularna i znajduje bardzo szerokie odbicie w praktyce procesowej, kształtowanej przez orzecznictwo SN, TK i sądów powszechnych. Opracowanie tego zagadnienia znajduje zatem swoje głębokie uzasadnienie nie tylko na gruncie teorii, lecz także, a może przede wszystkim, na gruncie praktyki, dla której okazać się może niezwykle przydatne.

Niniejsza praca pomyślana jest jako pierwszy etap rozważań nad istotą rzetelnego procesu karnego. Jej podstawę stanowi przeprowadzona przez autorów analiza sposobu, w jaki pojęcie rzetelnego procesu jest rozumiane i stosowane w orzecznictwie sądowym. Dla opracowania projektu zasadnicze znaczenie mają zatem następujące kierunki badań:

Opracowanie składa się z ośmiu rozdziałów, uzupełnionych wstępem i obszernym zakończeniem. W rozdziale pierwszym przedstawiono ogólne założenia terminologiczne oraz przydatność koncepcji rzetelnego procesu. Rozdział drugi przedstawia powstanie koncepcji fair trial w systemie common law Anglii i Walii, zaś rozdział trzeci rozwój koncepcji na gruncie common law w orzecznictwie Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych. Rozdział czwarty prezentuje rozwój podmiotowej koncepcji prawa do rzetelnego procesu na gruncie EKPC, dokonywany przez ETPC i stanowiący twórczą adaptację standardu znanego z systemów common law do potrzeb pozostałych systemów europejskich. Rozdział piąty zawiera omówienie standardu rzetelnego procesu przyjmowanego w prawie Unii Europejskiej oraz w dotychczasowym orzecznictwie ETS. W rozdziale szóstym omówiono współczesny rozwój międzynarodowej koncepcji fair trial, prezentowany w rozwijającym się intensywnie orzecznictwie międzynarodowych trybunałów karnych. Najobszerniejszy rozdział, siódmy, prezentuje sposób inkorporacji koncepcji rzetelnego procesu na grunt polskiego postępowania karnego w orzecznictwie SN oraz, w ograniczonym zakresie, także sądów apelacyjnych. Ostatni, ósmy rozdział, prezentuje sposób rekonstrukcji elementów rzetelnego procesu w aspekcie gwarancji konstytucyjnych, prezentowany w orzecznictwie TK. Każdy z rozdziałów zawiera własne podsumowanie. Pracę wieńczy obszerne zakończenie, w którym przedstawiono podstawowe wnioski wynikające z porównania sposobu rekonstrukcji standardów rzetelnego procesu. Zawarto w nim także zestawienie i pewne propozycje dotyczące odczytywania współczesnych standardów rzetelnego procesu. Na końcu opracowania umieszczono indeks, który ma ułatwić przeszukiwanie treści poszczególnych części pracy i odnalezienie rozważań dotyczących podobnych problemów oraz instytucji związanych z rzetelnym procesem.

Opracowanie, ze względu na przyjętą koncepcję i zakres wyznaczonych celów badawczych, obejmuje przede wszystkim analizę orzecznictwa sądowego. Z tego powodu, poza rozważaniami wstępnymi zawartymi w rozdziale pierwszym, nie zawiera analizy bogatego dorobku doktryny, odwołując się do niego niekiedy jedynie ilustracyjnie. Należy wreszcie wskazać, że przyjęty tytuł opracowania nie odpowiada precyzyjnie treści wszystkich zawartych w nim rozdziałów, jednak zdaniem autorów w sposób najbardziej zbliżony oddaje istotę przedstawionych rozważań.

Opracowanie przygotowane zostało w ramach programu badawczego prowadzonego w latach 2007-2008 w Zakładzie Prawa Karnego Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk przez Zespół w składzie:

dr hab. Paweł Wiliński - Katedra Postępowania Karnego UAM w Poznaniu, współpraca z Zakładem Nauk Prawnych Instytutu Nauk Prawnych PAN,

mgr Anna Błachnio-Parzych - Zakład Prawa Karnego Instytutu Nauk Prawnych PAN,

dr Jacek Kosonoga - Zakład Prawa Karnego Instytutu Nauk Prawnych PAN,

dr Hanna Kuczyńska - Zakład Prawa Karnego Instytutu Nauk Prawnych PAN,

dr Celina Nowak - Zakład Prawa Karnego Instytutu Nauk Prawnych PAN.

Autorzy pragną podziękować wszystkim osobom, których uwagi wywarły pozytywny wpływ na ostateczny zakres opracowania, a zwłaszcza prof. Janowi Skupińskiemu, prof. Ryszardowi A. Stefańskiemu, Prezesowi Izby Karnej SN prof. Lechowi K. Paprzyckiemu oraz sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu.

Paweł Wiliński

Warszawa-Poznań, listopad 2008 r.