Gil Izabella (red.), Regulacje służące usprawnieniu cywilnego postępowania rozpoznawczego

W nauce postępowania cywilnego można wyodrębnić dwa kierunki poglądów na temat pożądanego kształtu zmian polskiego systemu prawa cywilnego procesowego. Początkowo wielu zwolenników zyskała koncepcja opracowania nowych podstaw dla przyszłego Kodeksu postępowania cywilnego. Nowy planowany akt prawny miałby być na wskroś nowoczesną regulacją, czerpiącą wzorce z uregulowań klasycznych, ale uwzględniających rozwój nauki, techniki oraz doświadczenia innych porządków prawnych. Prace nad opracowaniem nowego aktu prawnego zostały jednak wstrzymane. Być może jedną z istotnych przyczyn tego stanu była konieczność uchwalenia nowelizacji kodeksu. Zmiany ustaw procesowych niejednokrotnie wymuszane są zmianami przepisów prawa materialnego, i to nie tylko prawa cywilnego, lecz także innych dziedzin prawa, a mianowicie administracyjnego i karnego.

Efektem koncepcji obejmujących potrzebę pilnych nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego było uchwalenie m.in. ustawy z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw . Prace nad tym obszernym aktem prawnym nowelizującym m.in. Kodeks postępowania cywilnego rozpoczęto już w 2017 r. , co zaowocowało uchwaleniem zmian w zakresie 234 jednostek redakcyjnych Kodeksu postępowania cywilnego. Analizując wcześniejsze istotne nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego z lat 2000, 2004, 2011 i 2015, niewątpliwie zakres dokonanej nowelizacji ustawą z 4.07.2019 r. ma istotne znaczenie dla zasad kształtujących przebieg postępowania cywilnego. Znowelizowanych zostało bowiem nie tylko szereg przepisów, lecz wprowadzone zostały także nowe regulacje prawne, związane m.in. z przebiegiem postępowania rozpoznawczego oraz zasady dowodzenia w postępowaniu cywilnym. Znaczna część nowych uregulowań odnosi się do przyspieszenia i uproszczenia prowadzenia postępowania rozpoznawczego, tj. procesu (w tym postępowań odrębnych), postępowań nieprocesowych, jak też postępowania zabezpieczającego i egzekucyjnego. Negatywnym aspektem dokonanej nowelizacji jest wprowadzenie niesprawdzonych w polskim systemie prawa cywilnego rozwiązań z innych systemów prawnych, opierających się na odmiennych doświadczeniach społecznych. Wskutek dodania kolejnych jednostek redakcyjnych doszło do zwiększenia objętości i tak już obszernego aktu prawnego. Kodeks postępowania cywilnego w obecnym kształcie stanowi jeden z najobszerniejszych aktów prawnych w Polsce. Kolejne nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego wskazują, że cele określone uzasadnieniem projektu ustawy z 4.07.2019 r. nie zostały w całości osiągnięte, sokoro nawet do treści ustawy nowelizującej wprowadzone zostały zmiany . Dalsze zmiany Kodeksu postępowania cywilnego wprowadzone ustawą z 13.02.2019 r. wejdą w życie w lipcu 2020 r., choć z całą pewnością należy spodziewać się następnych.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest omówienie zmian wprowadzonych ustawą z 4.07.2019 r., ale ze względu na ich zakres dotyczyć ono będzie instytucji i instrumentów prawnych służących usprawnieniu cywilnego postępowania rozpoznawczego. Przedmiotem analizy będą zwłaszcza te regulacje prawne, które zmierzają do usprawnienia oraz przyspieszenia biegu postępowania cywilnego (procesu oraz postępowania nieprocesowego). W odniesieniu do postępowania nieprocesowego cel ten może zostać osiągnięty zarówno poprzez stosowanie znowelizowanych przepisów o postępowaniu nieprocesowym , tj. w zakresie zmian dotyczących uregulowań dotyczących stricte postępowania nieprocesowego, jak i odpowiednie stosowanie przepisów o trybie postępowania procesowego ze względu na treść przepisu art. 13 § 2 k.p.c.

Opracowanie w założeniach ma umożliwić zapoznanie się z treścią regulacji związanych z usprawnieniem przebiegu postępowania, ale także poznanie zakładanych celów, jakie legły u podstaw wprowadzania zmian do Kodeksu postępowania cywilnego ustawą z 4.07.2019 r. Jak wynika bowiem z uzasadnienia do projektu ustawy nowelizującej, zasadniczym celem wprowadzanych zmian było przede wszystkim przyspieszenie i usprawnienie procedur stosowanych w postępowaniu cywilnym. Zdaniem projektodawców cel ten mógł zostać osiągnięty poprzez m.in.: nakierunkowanie w celu ustalania prawdy formalnej działań organów prowadzących postępowanie i dokonujących gromadzenia materiału dowodowego oraz oceny faktów. W związku z tym wprowadzony został system prekluzji dowodowej, jako zasady koncentracji materiału dowodowego i nałożenie na strony i uczestników postępowania cywilnego ciężarów związanych z prowadzeniem postępowania cywilnego (por. art. 6 § 2 oraz art. 232 k.p.c.), przy jednoczesnym wprowadzeniu zakazu nadużycia uprawnień procesowych. Zgodnie z dodanym przepisem art. 4¹ k.p.c. z uprawnienia przewidzianego w przepisach postępowania stronom i uczestnikom postępowania nie wolno czynić użytku niezgodnego z celem, dla którego je ustanowiono (nadużycie prawa procesowego). W uzasadnieniu projektu wskazano, że formą, w jakiej dochodziło do nadużycia prawa, było: 1) wnoszenie jako pozwu pisma niezawierającego żądania rozpoznania sprawy sądowej, 2) wnoszenie pozwu oczywiście bezzasadnego, 3) wnoszenie szeregu wniosków o wyłączenie sędziego, 4) wnoszenie wielu zażaleń w tym samym lub zbliżonym przedmiocie, 5) wnoszenie szeregu wniosków o sprostowanie, uzupełnienie lub wykładnię wyroku. Powyższe czynności były charakterystyczne z uwagi na to, że były podejmowane na podstawie i w granicach prawa procesowego, lecz nie zmierzały do osiągnięcia celu, w którym odpowiednie instytucje procesowe zostały ustanowione.

Oprócz wprowadzenia ustawowej definicji nadużycia prawa procesowego, przewidziano także sankcje mające przeciwdziałać nadużyciu prawa procesowego, a mianowicie możliwość: 1) wymierzenia grzywny, 2) obciążenia dodatkową częścią, bądź nawet całością kosztów procesu, na wniosek strony przeciwnej, 3) obciążenia kosztami procesu podwyższonymi odpowiednio do spowodowanego nadużyciem zwiększenia nakładu pracy strony przeciwnej na prowadzenie sprawy, 4) podwyższenia stopy odsetek należnych od zasądzonego świadczenia odpowiednio do spowodowanej nadużyciem zwłoki w rozpoznaniu sprawy.

Przepis art. 6 § 2 k.p.c. ma na celu podniesienie aktywności stron i uczestników postępowania cywilnego. Na nich bowiem spoczywa ciężar twierdzenia i dowodzenia w postępowaniu cywilnym . Rolą sądu jest oceniać czynności podejmowane przez strony i uczestników postępowania związane z wykazaniem swoich twierdzeń oraz faktów, na podstawie których będzie wydawane merytoryczne rozstrzygnięcie w sprawie. Relacje występujące pomiędzy zasadą ujętą w art. 6 § 2 k.p.c. a innymi instytucjami podejmującymi zagadnienie koncentracji materiału dowodowego w klarowny sposób prezentuje K. Weitz. Należy opowiedzieć się za jego stanowiskiem, wskazując, że regulacja art. 6 § 2 k.p.c. ma charakter uniwersalny i ogólny w tym sensie, że ma na względzie przytaczanie przez strony okoliczności faktycznych i dowodów w każdym rodzaju postępowania i na każdym jego etapie .

Usprawnieniu przebiegu postępowania drugoinstancyjnego ma sprzyjać wyeliminowanie powtórzeń np. poprzez zaniechanie wielokrotnego badania przez sądy różnych instancji wymogów formalnych apelacji (odpowiednio zażalenia) oraz zachowania terminów przy wnoszeniu apelacji (odpowiednio zażalenia). Podobny cel ma być osiągnięty poprzez upowszechnienie zażalenia poziomego. W obszernym zakresie znowelizowano postępowanie zażaleniowe, przyjmując dwojakiego rodzaju model tego postępowania: klasyczne zażalenie wnoszone do sądu II instancji, jak też zażalenie poziome wnoszone i rozpatrywane przez inny skład tego samego sądu.

Ponadto przywrócono odrębne postępowanie w sprawach gospodarczych, wprowadzono zmiany w innych postępowaniach odrębnych, zwiększono zakres uprawnień referendarzy sądowych. Podjęto działania zmierzające do podniesienia skuteczności egzekucji, w szczególności komornik przy sądzie dokonuje wyboru formy egzekucji, mając na uwadze najwyższą spodziewaną efektywność prowadzonego postępowania.

Wśród zmian postępowania procesowego wprowadzonych ustawą z 4.07.2019 r., które oddziałują na przebieg postępowania rozpoznawczego, należy wyróżnić nowe regulacje dotyczące m.in.: wymogów formalnych pozwu, postępowania w celu przygotowania rozprawy, nadużycia prawa procesowego, powództwa oczywiście bezzasadnego, przebiegu postępowania dowodowego, wyłączenia sędziego, apelacji oczywiście bezzasadnej, nowych wymogów konstrukcyjnych apelacji, zażalenia na postanowienia kończące postępowanie w sprawie, rozpoznawania tzw. łańcucha zażaleń wnoszonych jedynie dla zwłoki, nowych kompetencji referendarzy sądowych. Wszystkie te zagadnienia będą omówione w ramach opracowania w aspekcie ich stosowania w praktyce.

Autorzy