Kastelik-Smaza Agnieszka, Pytania prejudycjalne do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej a ochrona praw jednostki

Celem niniejszej pracy jest analiza procedury pytań prejudycjalnych na podstawie art. 267 TFUE z punktu widzenia jej znaczenia dla podmiotów indywidualnych.

Pisząc o roli procedury prejudycjalnej, jako nadrzędną jej funkcję wymienia się zwykle zapewnienie jednolitej wykładni i stosowania prawa europejskiego. Rzeczywiście, wydaje się, że pierwotnym zamysłem jej twórców była przede wszystkim ochrona interesów Wspólnoty Europejskiej poprzez wspieranie rozwoju i zapobieganie dywersyfikacji sytemu prawnego. Trzeba jednak pamiętać, że procedura pytań prejudycjalnych ma również zasadnicze znaczenie dla realizacji uprawnień jednostek, wynikających z europejskiego porządku prawnego . Ta jej funkcja została rozwinięta w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości, który konsekwentnie propaguje ideę integracji poprzez przyznawanie praw jednostkom.

Jednocześnie warto pamiętać, że to właśnie jednostki dochodzące swoich uprawnień w postępowaniach przed sądami krajowymi odgrywają zasadniczą rolę w rozwoju prawa unijnego. W wielu przypadkach to z ich inicjatywy, wobec sporu co do ważności lub sposobu interpretacji przepisów unijnych, sądy krajowe zadają pytania Trybunałowi Sprawiedliwości, który, wydając orzeczenie prejudycjalne, jednocześnie formułuje i rozwija fundamentalne zasady prawa Unii Europejskiej.

Inspiracją do napisania niniejszej pracy było orzecznictwo TS, w którym wskazuje on na rolę procedury prejudycjalnej jako środka prawnego, mającego wyrównać deficyt ochrony prawnej w systemie tworzonym z jednej strony przez środki dostępne przed sądami państw członkowskich na podstawie prawa krajowego, a z drugiej - przez skargi bezpośrednie, wnoszone do sądów unijnych. Interesujące w tym kontekście jest również orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz sądów konstytucyjnych niektórych państw członkowskich wskazujące, że niedopełnienie przez sąd ostatniej instancji obowiązku wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym może zostać uznane za naruszenie prawa jednostki do sądu. Jest to o tyle ciekawe, że mamy tutaj do czynienia z procedurą współpracy pomiędzy Trybunałem Sprawiedliwości a sądami krajowymi, rodzajem postępowania międzyprocesowego, na którego zainicjowanie jednostka nie ma bezpośredniego wpływu.

Przypisywanie procedurze prejudycjalnej roli środka ochrony praw jednostki oraz wiązanie obowiązku stosowania tej procedury przez sądy krajowe z prawem jednostki do sądu rodzi potrzebę dokładniejszego zbadania oddziaływania postępowania prejudycjalnego na sytuację prawną podmiotów indywidualnych w celu określenia roli procedury prejudycjalnej w unijnym systemie ochrony prawnej i uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy procedura ta rzeczywiście może zostać uznana za środek prawny, umożliwiający jednostkom skuteczną realizację uprawnień przyznanych im przez normy prawa unijnego.

Punkt wyjścia dla prowadzonych rozważań stanowiły następujące pytania:

Jakie środki przysługują jednostce w przypadku naruszenia jej uprawnień opartych na prawie Unii Europejskiej? Jaki jest zakres unijnego prawa do sądu?

Jaką rolę w unijnym systemie ochrony prawnej pełni procedura prejudycjalna?

Czy prawo do sądu obejmuje również prawo do postępowania prejudycjalnego przed TS? Jaka jest relacja pomiędzy postępowaniem prejudycjalnym a prawem jednostki do rzetelnego procesu sądowego?

Jakie są skutki orzeczenia prejudycjalnego dla podmiotów indywidualnych?

Czy w świetle pozycji jednostki w ramach procedury prejudycjalnej oraz skutków orzeczenia prejudycjalnego dla podmiotów indywidualnych można procedurę prejudycjalną uznać za środek prawny, umożliwiający jednostkom skuteczną realizację ich uprawnień opartych na prawie unijnym?

Nawiązując do powyższych pytań, praca została podzielona na cztery rozdziały. Pierwszy z nich dotyczy zagadnień ogólnych, związanych z pojęciem, rolą i stosowaniem procedury pytań prejudycjalnych. Analiza ta przeprowadzana jest pod kątem znaczenia art. 267 TFUE dla ochrony praw jednostek, wskazując na istotne z punktu widzenia podmiotów indywidualnych aspekty samej konstrukcji omawianej procedury.

Rozdział drugi określa jej miejsce w europejskim systemie ochrony prawnej na tle innych skarg przewidzianych w prawie unijnym. Stanowi on próbę odpowiedzi na pytania, jaka jest rola poszczególnych skarg w realizacji uprawnień jednostek, jaka jest specyfika art. 267 TFUE w tym kontekście oraz czy skargi te uzupełniają się nawzajem, tworząc kompletny i efektywny system ochrony prawnej.

W rozdziale trzecim analizowany jest zasadniczy problem pracy, a zatem czy w ramach procedury prejudycjalnej przysługuje jednostkom prawo do sądu i czy stanowi ona efektywny środek ochrony prawnej. Badanie tego zagadnienia dokonuje się poprzez wskazanie cech, jakie musiałaby posiadać procedura prejudycjalna, aby można było uznać ją za taki środek, w tym poprzez analizę pojęcia "prawo do sądu" w rozumieniu prawa unijnego, Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz konstytucji wybranych państw członkowskich, a także porównanie tych cech z treścią i funkcjonowaniem art. 267 TFUE. Analizie poddane zostały tutaj przede wszystkim gwarancje procesowe, przyznane jednostkom w ramach procedury prejudycjalnej, w tym wpływ stron w postępowaniu głównym na skierowanie pytania do TS (dostęp do sądu), ich uprawnienia w postępowaniu przed Trybunałem Sprawiedliwości oraz środki przysługujące im w związku z naruszeniem przez sąd krajowy obowiązku zwrócenia się z pytaniem prejudycjalnym.

Rozdział czwarty bada omawiany problem z punktu widzenia polskich przepisów proceduralnych i stosowania omawianej procedury przez polskie sądy. Wskazuje on przy tym na przeszkody m.in. natury legislacyjnej, w tym na niezgodność niektórych unormowań z prawem unijnym, co powoduje lub może powodować utrudnienia w efektywnym korzystaniu z instytucji pytań prejudycjalnych przez polskie sądy.

Następnie zostały sformułowane wnioski końcowe, stanowiące podsumowanie przeprowadzonych rozważań, oraz uwagi de lege lata i de lege ferenda, zawierające ewentualne, możliwe do zrealizowania propozycje usprawnienia procedury pytań prejudycjalnych w celu zwiększenia jej skuteczności z punktu widzenia ochrony praw jednostek.

Uwzględniono stan prawny na dzień 31 grudnia 2009 r.