Piaskowska Olga Maria (red.), Sadowski Krzysztof (red.), Przewlekłość postępowania w sprawach cywilnych

Skarga na przewlekłość postępowania funkcjonuje w polskim systemie prawnym jako jednolity środek prawny dla postępowania cywilnego, karnego oraz sądowoadministracyjnego. Reguluje ją ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora oraz postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz. U. Nr 179, poz. 1843 z późn. zm.).

Uchwalenie omawianej ustawy było wynikiem wykonania wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Kudła v. Polska (skarga nr 30210/96) . Trybunał stwierdził wówczas, że polskie prawo krajowe nie dysponowało krajowym środkiem odwoławczym, z którego mógłby skorzystać skarżący w celu wyegzekwowania swoich uprawnień związanych z przewlekłością postępowania. Od czasu wejścia w życie tej ustawy minęło ponad 10 lat, a jej funkcjonowanie – w niektórych aspektach – było i niestety nadal jest przez Trybunał oceniane negatywnie.

Pierwszym dostrzeżonym przez Trybunał problemem była wysokość kwot zasądzanych na rzecz osoby, w której sprawie stwierdzono przewlekłość . W tych orzeczeniach Trybunał wskazywał na nieskuteczność środka, jakim jest skarga na przewlekłość, i stwierdzał naruszenie art. 13 EKPC. Wskazane orzeczenie spowodowało zmianę ustawy i podwyższenie widełek, w ramach których sędziowie dokonują wyboru odpowiedniej kwoty pieniężnej, a ponadto obecnie wprowadzono obowiązek jej zasądzenia, jeżeli strona złoży stosowny wniosek. Orzecznictwo Trybunału doprowadziło także do zmiany linii orzeczniczej utrwalonej przez Sąd Najwyższy w odniesieniu do zakresu rozpoznania skargi, czego wynikiem jest uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 28 marca 2013 r., III SPZP 1/13 . W ocenie Trybunału nadal jednak w zakresie kwot przyznawanych skarżącym skarga na przewlekłość nie stanowi skutecznego środka prawnego, co wprost wynika z wydanego 7 lipca 2015 r. wyroku pilotażowego przeciwko Polsce . Nie ulega zatem wątpliwości, że przywołaną ustawę czekają kolejne zmiany, które – należy mieć nadzieję – doprowadzą do uregulowania tego środka prawnego w taki sposób, aby mógł on być uznany za skuteczny środek prawny w rozumieniu art. 13 EKPC.

Jednym z celów stawianych środkowi prawnemu, jakim jest skarga na przewlekłość, jest przeciwdziałanie przewlekłości postępowania. Podstawowym kryterium oceny wystąpienia przewlekłości postępowania jest odpowiedź na pytanie, czy postępowanie w sprawie trwa dłużej niż jest to konieczne do jej rozpoznania. Pojęcie przewlekłości, jak zasadnie wskazuje się w doktrynie, nie jest tożsame z pojęciem długości trwania procesu, a jej wystąpienie nie zależy jedynie od czasu trwania postępowania . Czas jest zatem jednym z czynników wpływających na ocenę, czy w konkretnej sprawie doszło do zwłoki w jej rozpoznaniu. Poza czynnikiem czasu wpływ na ocenę, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, znaczenie mają takie elementy, jak: terminowość i prawidłowość podjętych czynności, charakter sprawy, stopień jej skomplikowania (pod względem faktycznym i prawnym), znaczenie rozstrzygnięcia końcowego dla strony oraz jej zachowanie w toku postępowania . Postępowanie jest zatem prowadzone przewlekle wówczas, gdy jest ono długotrwałe, prowadzone rozwlekle i trwa ponad konieczność wyjaśnienia okoliczności faktycznych i prawnych niezbędnych do końcowego rozstrzygnięcia i będących w związku z przyczynowym działaniem lub bezczynnością sądu . Ocena, czy w danej sprawie mamy do czynienia z przewlekłością postępowania, może mieć miejsce jedynie in concreto.

Powszechnie podnosi się obecnie, że sądy powszechne są przeciążone, a sędziowie mają w swoich referatach coraz więcej spraw, co wpływa na przewlekłość postępowania i stanowi jedną z jego przyczyn. Wzrost liczby spraw przekazanych do rozpoznania sądom bez wątpienia może stanowić właściwy kierunek przy poszukiwaniu impulsów przewlekłości postępowania, ale z całą pewnością nie uzasadnia istnienia tego zjawiska i jego przyczyn. Aneta Łazarska wskazuje, że „nadmierne przeciążenie sądów tłumaczy tendencję do odraczania posiedzeń, zawieszania postępowań czy otwierania rozprawy na nowo celem uzupełnienia materiału dowodowego procesowego” . Trudno się zgodzić z tym stanowiskiem. Liczba spraw w referacie nie uzasadnia podejmowania nieprawidłowych czynności. Terminowość podejmowania zadań przez sędziego wymaga w pierwszej kolejności opanowania umiejętności rozplanowania powierzonych mu zadań, a przede wszystkim właściwego zaplanowania przebiegu postępowania. Umiejętne zorganizowanie pracy pozwala na terminowe podejmowanie czynności, a przede wszystkim może skutecznie uchronić sąd przed zarzutem przewlekłego prowadzenia postępowania. W literaturze podnosi się także, że do przewlekłości postępowania przyczynia się również zła organizacja pracy sądów, system doręczeń korespondencji sądowej czy braki kadrowe . Wszystkie te problemy mogą wpłynąć na czas rozpoznania sprawy i przyczynić się do zaistnienia przewlekłości postępowania. Mogą one ekskulpować sędziów czy personel pomocniczy od odpowiedzialności za zaistniały stan rzeczy, nie zwalniają jednak z odpowiedzialności Skarb Państwa. Obowiązkiem państwa jest bowiem zapewnienie takiej organizacji sądów, środków finansowych, wyposażenia technicznego oraz obsady kadrowej, która pozwoli na sprawne funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości.

Niniejsza monografia zawiera pełne omówienie problematyki zarówno przewlekłości postępowania w sprawach cywilnych, jak i przewidzianego przez polskiego ustawodawcę środka prawnego mającego służyć jej zwalczaniu. Jej wartość wyznacza nie tylko pełne omówienie przepisów ustawy, znajdujące się w teoretycznej części rozważań (rozdział III), lecz także omówienie wieloaspektowości tego zjawiska (rozdział I) oraz pomijane dotychczas w literaturze omówienie praktycznych aspektów związanych z tym zagadnieniem (rozdział III). Odrębna część rozważań poświęcona została postępowaniu ze skargi oraz orzeczeniom mogącym w tym postępowaniu zapaść (rozdział IV), a także problematyce odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa wynikającej z przewlekle prowadzonego postępowania (rozdział V). W monografii zawarto także omówienie istotnych dla problematyki przewlekłości orzeczeń ETPC, w tym przede wszystkim wydanego przeciwko Polsce w dniu 7 lipca 2015 r. wyroku pilotażowego (rozdział V). W ramach praktycznej części publikacji omówiliśmy problematykę czynności mogących w określonej sytuacji doprowadzić do przewlekłości postępowania (z uwzględnieniem postępowań w poszczególnych sprawach), prezentując istniejące w tym zakresie orzecznictwo, zarówno sądów powszechnych, jak Sądu Najwyższego oraz ETPC, a także – gdzie było to niezbędne – orzecznictwo sądów administracyjnych.

Monografia stanowi najobszerniejsze na rynku opracowanie poświęcone problematyce przewlekłości postępowania w sprawach cywilnych. Uwzględnia ona stan prawny na dzień 31 lipca 2015 r.

Książka jest adresowana do praktyków – zarówno sędziów, jak i pełnomocników profesjonalnych (adwokatów i radców prawnych), może także stanowić cenne źródło wiedzy dla aplikantów powyższych zawodów, a także referendarzy sądowych i asystentów sędziów.

redaktorzy naukowi

dr Olga Maria Piaskowska

dr Krzysztof Sadowski

Warszawa, 31 lipca 2015 r.