Jarząbek Karol, Przeszukanie w polskim procesie karnym

Przeszukanie ma niebagatelne znaczenie dla biegu i wyniku procesu karnego, stanowiąc jednocześnie jeden z najpowszechniej wykorzystywanych w jego toku instrumentów ingerencji organów postępowania karnego w prawnie chronione prawa i wolności jednostki. Jako wrażliwa czynność dowodowa wkracza w sferę konstytucyjnie gwarantowanego prawa do prywatności, nienaruszalności mieszkania oraz nietykalności osobistej. Jednocześnie znaczenie tej czynności z punktu widzenia efektywności prowadzonych postępowań karnych, szczególnie w toku przygotowawczego stadium procesu, jest niezwykle istotne. Niejednokrotnie przeszukanie jako instrument służący ujawnianiu i zabezpieczaniu dowodów warunkuje skuteczność działań organów postępowania w zakresie ujawniania i ścigania przestępstw. Z tych względów już na tle Kodeksu postępowania karnego z 1928 r. zwrócono uwagę na to, że zespół przepisów regulujących tę materię ogniskuje w sobie ogromny ładunek kolizji między celami i potrzebami ścigania karnego a dziedziną swobód obywatelskich i jako taki pozostaje jednym z najbardziej newralgicznych i konfliktowych wycinków procesu karnego .

Nie ulega wątpliwości, że konfliktowość tych wartości powinna motywować ustawodawcę do szczególnej ostrożności przy formułowaniu przepisów rangi ustawowej, regulujących instytucję przeszukania. Znalezienie satysfakcjonującego balansu między efektywnością organów ścigania a odpowiednim poziomem gwarancji praw jednostki z pewnością nie jest zadaniem łatwym. Pamiętając jednak o wadze możliwych naruszeń swobód obywatelskich w toku przeprowadzania tej czynności, szczególnego znaczenia nabiera jednoznaczność i precyzja przepisów rangi ustawowej, która pozwoli możliwie skutecznie wyeliminować ryzyko przeprowadzania przeszukań bezpodstawnych i nieproporcjonalnych. Tym bardziej może dziwić, że choć na przestrzeni lat nastąpiły liczne zmiany ustrojowe, ustawodawca przenosi konstrukcję przeszukania do kolejnych aktów prawnych, dokonując jedynie niewielkich korekt. W ciągu blisko 26 lat obowiązywania aktualnego Kodeksu postępowania karnego, mimo tak częstych nowelizacji, przepisy dotyczące przeszukania nie uległy istotnym zmianom. Tymczasem analiza uregulowań dotyczących tej instytucji dokonana na etapie wstępnych badań dogmatycznych prowadzi do wniosku, że wymagają one zmian o strukturalnym charakterze. Obowiązujące przepisy pozostawiają organom stosującym prawo zbyt duży margines swobody przy podejmowaniu decyzji o przeprowadzeniu tej czynności, umożliwiając w praktyce ich interpretację podporządkowaną wyłącznie celom dowodowym. W konsekwencji może to prowadzić do przypadków przeszukań bezpodstawnych lub w sposób nieproporcjonalny ingerujących w prawnie chronione prawa i wolności jednostki, sprzecznych z istotą i celami tej instytucji.

Mimo doniosłości tego zagadnienia, dotychczasowe wypowiedzi doktryny procesu karnego z pewnością nie wyczerpują problematyki przeszukania. Przede wszystkim brak jest publikacji o charakterze kompleksowym. Nauka procesu karnego nie doczekała się bowiem monograficznego opracowania dotyczącego przeszukania. Istniejące opracowania tego typu autorstwa Z. Uniszewskiego i A. Opalskiej-Kasprzak łączą zagadnienia procesowe i kryminalistyczne, nie zgłębiając w dostatecznym stopniu problemów związanych z tą instytucją z perspektywy karnoprocesowej, w szczególności w zakresie ingerencji w prawa i wolności jednostki, i tym samym nie dezaktualizują potrzeby dokonania analizy tego zagadnienia w kompleksowy sposób. Pozostałe publikacje dotyczą zagadnień szczegółowych i mimo ich istotnej wartości merytorycznej nie wypełniają luki związanej z potrzebą przeprowadzenia pogłębionych badań nad instytucją przeszukania, dotykając jedynie części problemów z nim związanych .

Wybór tematu pracy podyktowany jest także luką związaną z brakiem aktualnych badań empirycznych w zakresie przeszukania, a która to perspektywa wobec ubogiego dorobku orzeczniczego w zakresie tytułowej instytucji jawi się jako szczególnie ważna. Badania aktowe nad instytucją przeszukania zostały przeprowadzone ponad 20 lat temu, przed zmianą kodyfikacji karnoprocesowej, przez Z. Uniszewskiego i nie stawiano w nich za główny cel zagadnień karnoprocesowych. Również we wspomnianej wyżej monografii A. Opalskiej-Kasprzak przeprowadzone badania nie koncentrują się w dostatecznym stopniu na zagadnieniach kluczowych z punktu widzenia problematyki karnoprocesowej.

Podstawowym założeniem opracowania jest w pierwszej kolejności dokonanie pogłębionej analizy mankamentów obowiązujących regulacji prawnych dotyczących przeszukania, zdiagnozowanych na etapie wstępnych badań dogmatycznych. Dostrzeżenie konfliktu wartości w obrębie przeszukania pozwala sformułować zasadniczy cel pracy, jakim jest zaproponowanie doktrynalnego i normatywnego modelu tej instytucji, który zapewni optymalne proporcje między efektywnością w zakresie wykrywania i ścigania przestępstw a dostatecznym poziomem gwarancji prawnie chronionych praw i wolności jednostki. Przeprowadzone badania będą służyć do wypracowania takiego zespołu przepisów regulujących tę instytucję, które z jednej strony dzięki odpowiedniej precyzji i jednoznaczności możliwie dalece zredukują ryzyko przeszukań bezpodstawnych i nieproporcjonalnych, a z drugiej strony będą uwzględniać potrzeby praktyki organów postępowania karnego.

W ramach opracowania nastąpi weryfikacja kilku hipotez badawczych, które dotyczą całości instytucji przeszukania w ujęciu modelowym i które niejako można „wyjąć przed nawias” całokształtu poruszanej w monografii problematyki. Istotne z punktu widzenia formułowania nowego modelu przeszukania jest wstępne założenie, że obecnie obowiązujące regulacje pozostawiają organom postępowania zbyt szeroki margines swobody zarówno w zakresie podejmowania decyzji o przeprowadzeniu przeszukania, jak i sposobu jego realizacji. Może to generować zagrożenie dokonywania przeszukań, mimo braku ku temu dostatecznych podstaw lub przeprowadzania ich w sposób nadmiernie ingerujący w swobody obywatelskie. W tym zakresie można wskazać na kilka przykładowych obszarów obowiązujących regulacji, które zwiększają tego typu ryzyko.

Jeśli chodzi o podejmowanie decyzji o przeprowadzeniu przeszukania, wątpliwości budzi przede wszystkim tryb przeszukania w wypadkach niecierpiących zwłoki, które może nastąpić na podstawie decyzji funkcjonariusza Policji. Przeszukanie przeprowadzone w tym trybie musi zostać następnie zatwierdzone przez prokuratora. Sformułowanie „wypadek niecierpiący zwłoki” z art. 220 § 3 k.p.k. nie zostało w żadnym stopniu doprecyzowane (jak chociażby w art. 308 k.p.k.), stanowiąc pojemną klauzulę generalną, stwarzającą ryzyko dowolności w dokonywaniu przeszukań przez organy ścigania. Istotną wartość merytoryczną pracy w tym zakresie mogą stanowić badania empiryczne, które pozwolą zweryfikować, w jakich sytuacjach przeszukania w tym z założenia wyjątkowym trybie są przeprowadzane.

Ponadto zastrzeżenia w kontekście potrzeby zapewnienia balansu między konfliktowymi wartościami budzi fakt, że przepis dotyczący proporcjonalności przeszukań, mający w założeniu stanowić barierę ochronną przed dokonywaniem przeszukań bezzasadnych i nieproporcjonalnych (art. 227 k.p.k.), nie spełnia pokładanych w nim oczekiwań. Nie wskazuje on bowiem granic legalności przeszukania. Kategoria pojęć „zgodność z celem czynności”, „zachowanie umiaru” i pokrewnych, mimo że w założeniu miała wyznaczać granice zgodnej z prawem działalności organów procesowych, ze względu na swoją ogólność w praktyce może stanowić instrument nadużyć. Zastrzeżenia budzi również brak ustawowego wymogu wskazywania w treści postanowienia o przeszukaniu dowodów, które mają podlegać zatrzymaniu w toku tej czynności, co generuje ryzyko dowolności po stronie organów przeprowadzających czynność. Co prawda wymóg taki przewiduje akt rangi podustawowej w postaci § 161 ust. 2 reg. prok., jednak wydaje się, że ze względu na doniosłość tego zagadnienia odpowiednia regulacja powinna znaleźć się w Kodeksie postępowania karnego jako kolejny wymóg formalny wydania postanowienia w tym przedmiocie, co mogłoby zminimalizować wskazane wyżej zagrożenia.

Kolejnym polem badawczym jest ryzyko potencjalnych nadużyć ze względu na brak regulacji dostatecznie precyzujących procedurę (algorytm) przeprowadzania przeszukania, w tym w szczególności przeszukania osoby. Obowiązujące przepisy nie konkretyzują bowiem sposobu przeprowadzania tej czynności, pozostawiając duży zakres swobody organowi ją przeprowadzającemu. Problem ten został dostrzeżony przez Trybunał Konstytucyjny, który uznał, że przepis art. 219 § 2 k.p.k. w zakresie, w jakim przewiduje przeszukanie osoby, nie określając jego granic, jest niezgodny z Konstytucją RP . Konieczne jest dokonanie na łamach pracy konfrontacji zaleceń Trybunału z przyjętymi przez ustawodawcę rozwiązaniami .

Innym z kluczowych pól badawczych jest problematyka organu uprawnionego do przeprowadzenia, zatwierdzenia i zarządzenia przeszukania oraz ściśle powiązanego z nią zagadnienia mechanizmów jego kontroli. Podział kompetencji między poszczególnymi organami postępowania stanowi istotny czynnik z punktu widzenia stopnia gwarancyjności instytucji przeszukania. Obowiązujące regulacje przyznają legitymację zarówno do zarządzenia przeszukania, jak i zatwierdzenia przeszukania przeprowadzonego w wypadku niecierpiącym zwłoki nie tylko sądowi, ale na etapie postępowania przygotowawczego także prokuratorowi. W ramach pracy analizie będzie poddana zasadność utrzymywania uprawnień prokuratorskich w tym zakresie. Ponadto w toku badań zostanie zrekonstruowany wzorzec kontroli czynności przeszukania, który z założenia służyć ma skutecznej ex post weryfikacji przeszukań przeprowadzonych w sposób sprzeczny z obowiązującymi przepisami. Zapewnienie optymalnego poziomu gwarancji praw i wolności jednostki w toku przeszukania wymaga, aby w systemie prawnym funkcjonowały mechanizmy umożliwiające efektywną kontrolę tej czynności.

Przedstawione podstawowe problemy badawcze, rozpoznane na etapie wstępnych badań dogmatycznych, będą miały charakter kluczowy z punktu widzenia formułowania nowego modelu przeszukania i będą towarzyszyć wszystkim szczegółowym zagadnieniom poruszanym w monografii.

W pracy zastosowano trzy, wzajemnie uzupełniające się metody badawcze, które pozwalają na kompleksową analizę tytułowego zagadnienia. Podstawową metodą badawczą będzie metoda dogmatyczno-prawna. Niezbędna jest wykładnia przepisów aktów prawnych regulujących zagadnienie przeszukania, w tym przede wszystkim odpowiednich przepisów Kodeksu postępowania karnego, regulacji konstytucyjnych i konwencyjnych, przy jednoczesnym uwzględnieniu orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Trybunału Konstytucyjnego, ale także w ograniczonym zakresie przepisów tzw. ustaw policyjnych, regulujących pozaprocesowe czynności zbliżone do przeszukania.

Zostanie również zastosowana metoda prawnoporównawcza. W piśmiennictwie sformułowano teoretyczny model badań porównawczych, obejmujący trzy fazy: zgromadzenie danych, ich ewaluację (dostrzeżenie różnic i podobieństw) oraz wyjaśnienie, a więc krytyczną analizę, sprowadzającą się do poszukiwania przyczyn dostrzeżonych rozbieżności czy wyciągnięcia z nich wniosków na potrzeby poprawy własnego systemu prawnego . W ramach niniejszego opracowania zdecydowano się nie przedstawiać analizy prawnoporównawczej w formie wyodrębnionego rozdziału, korzystając z tej metody wyłącznie na gruncie poszczególnych zagadnień, w ramach których perspektywa komparatystyczna jawi się jako szczególnie wartościowa. Wśród nich należy przede wszystkim wymienić: problem traktowania przeszukania w kategorii środka przymusu, przesłanek przeszukania, podstawy dowodowej przeszukania, organu uprawnionego do jego stosowania czy też kontroli przeszukania. Wymienione problemy uznano za kluczowe dla modelu przeszukania obowiązującego na gruncie danego systemu prawnego. Dostrzeżono ryzyko związane z tym, że przedstawiony sposób korzystania z tej metody badawczej naraża się na zarzut wyrywkowego potraktowania problemu przeszukania w obrębie badanych systemów prawnych. Każdorazowo jednak, wykorzystując metodę prawnoporównawczą, przedstawiano kontekst przyjętych w obcych systemach rozwiązań, tak aby uniknąć potencjalnych błędów związanych z wycinkowym przedstawieniem problemu. Prowadzone analizy nie będą zatem dotyczyć wyłącznie treści formalnie obowiązującego prawa, ale w zakresie, w jakim pozwala na to analiza obcojęzycznej literatury prawniczej oraz kluczowego orzecznictwa, także jego funkcjonowania w praktyce.

Wstępnym warunkiem przeprowadzenia prawidłowych badań komparatystycznych jest trafne dobranie materiału porównawczego, a zatem krajów, których porządki prawne będą poddane analizie. Zostaną porównane przede wszystkim porządki prawne Stanów Zjednoczonych na poziomie ustawodawstwa federalnego, Niemiec, a także Włoch, niekiedy jednak pomocniczo znajdą się odwołania do innych systemów prawnych. W odniesieniu do pierwszego ze wskazanych krajów wybór podyktowany jest chęcią dokonania zestawienia rozwiązań dotyczących przeszukania przyjętych w drugim z największych systemów-matek, a więc systemu common law, z tradycją kontynentalną. Istotną wartość badawczą przedstawia również bogate orzecznictwo amerykańskiego Sądu Najwyższego w zakresie przeszukania, jakie narosło na kanwie Czwartej Poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych (Fourth Amendment), dotyczącej podstaw ingerencji w prawo do prywatności. Natomiast wybór systemu niemieckiego uzasadniony jest tym, że inkwizycyjno-kontradyktoryjny model procesu karnego w Niemczech jest zbliżony do polskiego, a rozwiązania tam wprowadzane często stanowiły punkt odniesienia dla nowelizacji polskiej procedury karnej. Z kolei system włoski cechuje się interesującymi rozwiązaniami, gdzie mimo kontynentalnych tradycji dominuje zasada kontradyktoryjności na wzór systemu common law, z elementami inkwizycyjności, do czego doszło w wyniku kompleksowej reformy procesu karnego z 1989 r. w tym kraju. Wnioski płynące z przeprowadzonych badań komparatystycznych będą sukcesywnie prezentowane w ramach kolejnych rozdziałów, stanowiąc punkt odniesienia dla regulacji prawa polskiego.

Metoda empiryczna bazuje na przeprowadzonych w latach 2020–2021 badaniach akt spraw sądowych zakończonych w 2018 r., dotyczących przestępstw kwalifikowanych z art. 62 u.p.n., art. 278 i 279 k.k. Na etapie przygotowywania badań dobór spraw w zakresie wybranych kwalifikacji prawnych podyktowany był przyjęciem założenia, że specyfika postępowań w sprawach o wymienione wyżej przestępstwa często wymagać będzie przeprowadzenia czynności przeszukania. Dodatkowo badania zostały zaprojektowane w sposób, który ma zagwarantować reprezentatywność próby badawczej (853 sprawy, w których łącznie stwierdzono 1340 przypadków przeszukania), a także zróżnicowanie geograficzne sądów, w których prowadzone były badania. Jednocześnie kierowano się założeniem o konieczności uwzględnienia specyfiki praktyki organów postępowania w zależności od obszaru właściwości sądów rejonowych, przeprowadzając badania nie tylko w dużych ośrodkach miejskich, ale także w byłych miastach wojewódzkich oraz miastach powiatowych o liczbie mieszkańców nie większej niż 25 tys.

W ramach badania akt spraw sądowych stosowano zarówno metodę ilościową, jak i jakościową. W obrębie badań ilościowych, na podstawie wcześniej przygotowanego ustandaryzowanego formularza, weryfikowano przede wszystkim takie zagadnienia, jak: liczba przeszukań prowadzonych w wypadkach niecierpiących zwłoki oraz na podstawie postanowienia, liczba przeszukań skutecznych względem nieskutecznych, liczba przeszukań dokonanych na podstawie materiału procesowego wobec źródeł nieprocesowych, liczba zażaleń wniesionych na przeszukanie. Badania jakościowe objęły przede wszystkim pogłębioną analizę treści uzasadnień prokuratorskich decyzji o zatwierdzeniu przeszukania.

Badania aktowe zostały przeprowadzone w ramach grantu badawczego „Uzasadnione przeszukanie – między efektywnością ścigania, a prawami jednostki” (nr 2018/30/E/HS5/00338), finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki, pod kierownictwem dr hab. K. Kremens. W przeprowadzeniu, a następnie opracowaniu wyników badań, polegającym na ich ilościowym podsumowaniu i zestawieniu, uczestniczył dr M. Basa, który razem ze mną był wykonawcą projektu. Opracowanie w obrębie poszczególnych zagadnień zawiera interpretację wyników przeprowadzonych badań, z których wnioski przedstawiane są sukcesywnie w ramach kolejnych rozdziałów.

Poszczególne rozdziały pracy stanowią w miarę możliwości odzwierciedlenie procesu podejmowania decyzji o przeprowadzeniu przeszukania, jego realizacji i wreszcie kontroli.

Rozdział I został poświęcony tematyce wprowadzającej, a więc pojęciu i rodzajom przeszukania. Przeprowadzono w nim analizę poszczególnych elementów definiujących przeszukanie, rozważając zwłaszcza jego procesowy charakter, spełnianie przez przeszukanie cech środka przymusu oraz analizując faktyczne czynności podejmowane w toku przeszukania, odróżniające tę czynność od innych, zbliżonych czynności dowodowych.

W rozdziale II przedstawiono konstytucyjny i konwencyjny wzorzec przeszukania, który stanowi ramy dla dalszych rozważań w kontekście realizacji przez polskie ustawodawstwo modelowych założeń w zakresie gwarancji praw i wolności jednostki.

Rozdział III został poświęcony zasadniczym zagadnieniom, składającym się na jurydyczną konstrukcję przeszukania. Dokonano w nim analizy celu przeszukania, przesłanki przeprowadzania przeszukania (zarówno w trybie podstawowym, jak i w wypadku niecierpiącym zwłoki), podstawy dowodowej tej czynności, a także jej zakresu. Obejmuje więc podstawowe zagadnienia, które możemy sytuować na przedpolu ingerencji w prawa i wolności jednostki, kluczowe dla podjęcia decyzji o przeprowadzeniu przeszukania.

W rozdziale IV zaprezentowano zestawienie przeszukania z innymi czynnościami dowodowymi (zatrzymanie rzeczy, oględziny urządzenia zawierającego dane elektroniczne, oględziny ciała i badania cielesne oskarżonego, oględziny miejsca) oraz pozaprocesowymi czynnościami zbliżonymi do przeszukania. Przeszukanie wykazuje bowiem istotne podobieństwo do czynności zarówno o procesowym, jak i pozaprocesowym charakterze. Ze względu na różnicę w standardach ochrony praw i wolności w obrębie tych czynności, podjęto próbę zdefiniowania kryteriów, które pozwolą wyznaczyć pomiędzy nimi granicę.

W rozdziale V omówiono zagadnienie dyrektyw przeszukania, opierając się na koncepcji dyrektyw środków przymusu, prezentując zarówno dyrektywy adresowane do ustawodawcy, jak i organów stosujących prawo. Rozważania te stanowią ważny punkt odniesienia dla dalszej analizy jako założenia o charakterze programowym.

Rozdział VI z kolei obejmuje jedno z kluczowych zagadnień dotyczących przeszukania w kontekście gwarancji praw i wolności jednostki, a więc problematyki organu uprawnionego do jego stosowania. Przedstawiono w nim modelowe założenia, jakie powinien spełniać organ podejmujący decyzje w tym zakresie. Dokonano także analizy elementów, jakie powinny składać się na prawidłową decyzję o zarządzeniu i zatwierdzeniu przeszukania. Przedstawiono w nim także szerokie rozważania w zakresie wyników jakościowych badań empirycznych dotyczących uzasadnień decyzji prokuratora o zatwierdzeniu przeszukania.

Rozważania w rozdziałach I–VI koncentrują się głównie na zagadnieniach związanych z przedpolem ingerencji w prawa i wolności jednostki w ramach przeszukania, a więc – przyjmując pewne uproszczenie – etapem podejmowania decyzji o jego dokonaniu. W rozdziale VII znalazła się natomiast analiza w zakresie etapu realizacji czynności przeszukania, prezentując sposób jego dokonywania w zależności od rodzaju przeszukania.

Wreszcie po rozważaniach dotyczących ram prawnych przeszukania w rozdziale VIII przedstawiono analizę na gruncie konsekwencji poszczególnych naruszeń procesowych związanych z przeszukaniem oraz poddano badaniu mechanizmy kontroli tej czynności.

Całość rozważań została zwieńczona syntetycznymi wnioskami.