Zientara Anna, Przestępstwo nadużycia zaufania z art. 296 kodeksu karnego

Przestępstwo zawarte w art. 296 obecnie obowiązującego kodeksu karnego uważane jest za podstawowy typ przestępstwa menedżerskiego. Jego znaczenie ustawodawca zaakcentował poprzez umieszczenie tego przepisu jako pierwszego w rozdziale kodeksu karnego noszącym tytuł "przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu".

Zagadnieniom art. 296 k.k. poświęcono wiele opracowań w formie artykułów zamieszczanych w czasopismach prawniczych. Nie doczekało się ono jednak dotychczas monograficznego opracowania, w odróżnieniu od poprzednio istniejącego typu przestępstwa niegospodarności z art. 217 k.k. z 1969 r.

Wskazać także należy na brak wypracowania przez doktrynę i orzecznictwo jednolitej nazwy przestępstwa zawartego w art. 296 k.k. Nazywane jest ono bowiem "przestępstwem nadużycia zaufania", "karalną niegospodarnością", czy "niegospodarnością menedżera". W niniejszej pracy posłużono się pojęciem "przestępstwo nadużycia zaufania" jako najczęściej używanym w literaturze.

Artykuł 296 k.k. kryminalizuje wyrządzenie znacznej szkody majątkowej mandantowi przez osobę, która jest zobowiązana na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, poprzez nadużycie udzielonych jej uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na niej obowiązku. Artykuł 296 k.k. statuuje cztery typy przestępne: typ podstawowy (art. 296 § 1), typ kwalifikowany poprzez działanie przez sprawcę w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (art. 296 § 2), typ kwalifikowany polegający na wyrządzeniu przez sprawcę szkody majątkowej w wielkich rozmiarach (art. 296 § 3) oraz typ przestępstwa nieumyślnego (art. 296 § 4). Ponadto § 5 tego przepisu wprowadza klauzulę niekaralności związaną z dobrowolnym naprawieniem szkody przez sprawcę przed wszczęciem postępowania karnego.

W niniejszej pracy zastosowano metodę analizy dogmatycznej przepisów z uwzględnieniem piśmiennictwa prawniczego oraz orzecznictwa zmierzającą do wychwycenia i uwypuklenia wszystkich zaprezentowanych poglądów. W przypadku istnienia rozbieżności stanowisk, w celu ich ukazania, przedstawiono wszystkie możliwe rozwiązania zaprezentowane w doktrynie i judykaturze wraz z podawaną argumentacją. Jednocześnie tam, gdzie to tylko możliwe, zaprezentowane zostało własne stanowisko Autorki pracy.

Uczynienie przedmiotem niniejszej pracy problematyki dotyczącej art. 296 k.k. spowodowało konieczność ograniczenia ram pracy - najwięcej uwagi poświęcono obecnie obowiązującym przepisom. Uchylone przepisy omówiono tylko w kontekście porównania do art. 296 k.k. i art. 585 k.s.h. i przedstawienia ewolucji przestępstwa nadużycia zaufania. W tym samym celu odniesiono się także do propozycji zmiany uregulowania tego przestępstwa, która była przedmiotem prac Sejmu w okresie dwóch jego poprzednich kadencji. Zakres pracy, z tych samych powodów, został ograniczony do systemu prawa polskiego.

Z uwagi na potrzebę jak najszerszego przedstawienia zagadnień związanych z kształtowaniem się i zakresem pojęć "prawo karne gospodarcze" i "przestępczość gospodarcza" w pierwszym rozdziale omówiono wybrane poglądy przedstawicieli nauki zagranicznej, w szczególności amerykańskiej i zachodnioeuropejskiej. Uwagę poświęcono także prawu Unii Europejskiej, przedstawiając jego wpływ na prawo karne gospodarcze, w szczególności ukazując możliwy wpływ tego prawodawstwa na stosowanie art. 296 k.k.

Na gruncie art. 296 k.k. szczególnie istotnym problemem jest zakres ochrony statuowanej przez ten przepis. W art. 296 k.k. posłużono się pojęciem "zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą". Z jednej strony - użycie w tym fragmencie spójnika "lub" może wskazywać na szerszy zakres ochrony na podstawie tego przepisu, nie ograniczony do ochrony przedsiębiorców, z drugiej strony - fakt umieszczenia art. 296 k.k. w rozdz. XXXVI tego kodeksu, grupującym przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, może sugerować ograniczenie zastosowania art. 296 k.k. jedynie do ochrony interesów majątkowych przedsiębiorców. Konieczne jest zatem rozważenie zakresu przedmiotowego omawianego przepisu.

Artykuł 296 k.k. kryminalizuje wyrządzenie znacznej szkody majątkowej związane z nadużyciem uprawnień lub niedopełnieniem obowiązku w zakresie zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innego podmiotu. Odpowiedzialność na gruncie tego przepisu związana jest zatem z podjęciem nieprawidłowej decyzji o charakterze gospodarczym lub niepodjęciem działania, które było konieczne z uwagi na zasady prawidłowego gospodarowania. Niemal każda decyzja zarządcy wymaga podjęcia ryzyka gospodarczego, którego stopień jest różny, zależny od wielu okoliczności, wśród których tytułem przykładu można wskazać specyfikę branży, w której działa mandant, ogólną sytuację makroekonomiczną, zachowanie konkurentów. Ponadto ryzyko gospodarcze jest procesem dynamicznym, zmiennym w czasie. Podejmowanie decyzji związanych z ryzykiem wiąże się zarówno z możliwością uzyskania korzyści, jak i poniesienia straty. Należy się zatem zastanowić, czy prawo karne, poprzez art. 296 k.k., penalizuje każdy przypadek nieudanego przedsięwzięcia gospodarczego, które wywołało co najmniej znaczną szkodę majątkową , czy jednak - z uwagi na ogólną możliwość osiągnięcia korzyści na skutek podjęcia decyzji ryzykownej, przynajmniej w niektórych przypadkach, nie będzie możliwe przypisanie osobie zajmującej się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą popełnienia przestępstwa z art. 296 k.k. Istotne jest zatem rozważenie, jaki stopień ryzyka wyznacza granicę między działaniem legalnym a przestępnym. Rozważenia wymaga również wybór podstawy do uchylenia przestępności w razie uznania, że mimo powstania szkody działalność zarządcy mieściła się w ramach dopuszczalnego ryzyka, oraz sam charakter ryzyka gospodarczego na gruncie prawa karnego.

Kolejnym istotnym zagadnieniem na gruncie art. 296 k.k. jest rozumienie pojęcia "szkody", które zostało użyte w tym przepisie. Ustawodawca pojęcie to doprecyzował tylko częściowo, wskazał bowiem, że przestępstwem jest wyrządzenie nie jakiejkolwiek szkody, ale jedynie szkody majątkowej i to w określonej wysokości. W omawianym przepisie nie przesądzono jednak w sposób jednoznaczny, czy szkodę na gruncie art. 296 k.k. należy rozumieć jedynie jako powstanie tzw. szkody rzeczywistej (określanej mianem damnum emergens), czy szerzej - także jako utratę spodziewanych korzyści (lucrum cessans).

Artykuł 296 § 4 k.k. zawiera typ nieumyślny, co nie jest często stosowanym przez ustawodawcę rozwiązaniem. Takie rozwiązanie niewątpliwie prowadzi do bardzo szerokiego pola kryminalizacji wszelkich przejawów niekompetencji zarządcy lub podjęcia zbyt ryzykownych decyzji gospodarczych, którym nie towarzyszy zamiar wyrządzenia szkody mandantowi. W razie przyjęcia, że szkoda na gruncie art. 296 k.k. może przejawiać się także w lucrum cessans, mogłoby dojść do ukarania osoby, która nie przewidywała, choć powinna była przewidzieć, że nadużyje swoich uprawnień lub nie dopełni ciążącego na niej obowiązku i przez to doprowadzi do nieosiągnięcia korzyści, które jego mandant osiągnąłby, gdyby osoba zajmująca się sprawami majątkowymi zachowała się w sposób prawidłowy.

Z punktu widzenia praktycznego stosowania art. 296 k.k. istotna jest również problematyka zbiegu tego przepisu z innymi przepisami. Szczególnie szerokie wspólne pole kryminalizacji z omawianym przepisem mają przepisy statuujące przestępstwa z działania na szkodę podmiotów gospodarczych: art. 585 k.s.h. (działanie na szkodę spółki handlowej), art. 224 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (działanie na szkodę zakładu ubezpieczeń), art. 267a ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (działanie na szkodę spółdzielni), art. 130 ustawy z dnia 4 maja 2005 r. o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej (działanie na szkodę spółki europejskiej) oraz art. 107 ustawy z dnia 22 lipca 2006 r. o spółdzielni europejskiej (działanie na szkodę spółdzielni europejskiej). Zastosowane rozstrzygnięcie odnośnie do zbiegu przepisu będącego przedmiotem niniejszego opracowania z innymi przepisami ma znaczenie dla możliwości zastosowania instytucji quasi-czynnego żalu przywidzianej w art. 296 § 5 k.k., gdyż pozostałe zbiegające się przepisy nie przewidują możliwości niepodlegania karze.

Niniejsza praca składa się z 5 rozdziałów, z których każdy został podzielony na mniejsze części. Pierwszy z nich ma za zadanie uporządkować znaczenie najczęściej pojawiających się w pracy pojęć, takich jak: "obrót gospodarczy", "prawo karne gospodarcze", "przestępstwo gospodarcze" i "przestępczość gospodarcza". Konieczność poświęcenia tym zagadnieniom większej uwagi wynika z faktu, że przestępstwo z art. 296 k.k. zawarte jest w XXXVI rozdziale kodeksu karnego, który, jak wskazuje jego nazwa, grupuje przepisy mające za zadanie ochronę obrotu gospodarczego. Przestępstwo nadużycia zaufania jest zatem przestępstwem gospodarczym. Z tego też powodu omówiono wskazywane w literaturze cechy charakterystyczne przestępczości gospodarczej oraz przestępstw gospodarczych, a tym samym przestępstwa z art. 296 k.k. W rozdziale tym omówiono również wpływ prawa Unii Europejskiej na polskie prawo karne gospodarcze i na stosowanie omawianego przepisu.

Najważniejszą częścią pracy jest rozdział drugi, w którym zawarto charakterystykę typu przestępstwa z art. 296 k.k., przedstawiono wątpliwości interpretacyjne powstałe w doktrynie i orzecznictwie na gruncie tego przepisu. W rozdziale tym omówiono także problematykę odpowiedzialności członków organów kolegialnych i osób wykonujących zawody zaufania publicznego, zgody dysponenta dobrem, kolizji różnych obowiązków ciążących na zarządcy, odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyn osoby fizycznej wypełniający znamiona z art. 296 k.k.

Kolejny rozdział poświęcono zagadnieniu ryzyka gospodarczego. Omówiono w nim różne koncepcje wyłączenia odpowiedzialności karnej z uwagi na działanie w ramach tzw. ryzyka dnia codziennego. Wskazano również na relacje między podejmowaniem działań ryzykownych a zakresem uprawnień i obowiązków zarządcy.

Zbieg przepisów ma wpływ na stosowanie każdego przepisu do opisu zawartości kryminalnej czynu. Przepis będący przedmiotem niniejszego opracowania pozostaje w zbiegu z wieloma innymi przepisami określającymi przestępstwa. W związku z powyższym rozdział czwarty poświęcony został omówieniu przepisów mogących występować w zbiegu z art. 296 k.k. Szczególną uwagę poświęcono innym przestępstwom, które - tak jak przestępstwo z art. 296 k.k. - nazywane są przestępstwami nadużycia zaufania, które mają szerokie pole wspólnej kryminalizacji z omawianym przepisem.

W kolejnym rozdziale dokonano analizy przestępstwa nadużycia zaufania z punktu widzenia podstawowej zasady prawa karnego nullum crimen sine lege i zasady subsydiarności. W celu uporządkowania pojęć, analiza ta została poprzedzona przedstawieniem ogólnych zagadnień związanych ze wskazanymi zasadami i omówieniem orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego.

W bibliografii odrębnie zaprezentowano spis literatury i orzecznictwa. Orzecznictwo podzielono na orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości, Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i sądów powszechnych.